Gemeente Utrecht maakt werk van kunst in de openbare ruimte

Tekst: Piet Augustijn, Beeldenmagazine 

De beleidsnota Kunst in de Openbare Ruimte 2021-2030 stelt: ‘Kunst in de openbare ruimte en in publieke gebouwen draagt bij aan een kwalitatieve en bijzondere leefomgeving voor alle inwoners en bezoekers van de stad. In alle wijken van Utrecht zijn bijzondere kunstwerken te vinden, die elk een eigen verhaal hebben’. De gemeente Utrecht vindt kwaliteit, innovatie, experiment en lef belangrijk. De stad voert op het gebied van kunst in de openbare ruimte een actief kunstopdrachtenbeleid, waarbij de focus ligt op kunst voor iedereen buiten op straat en in openbare gebouwen als scholen, zwembaden en buurtcentra.  

De collectie is een goede afspiegeling van de naoorlogse beeldende kunst, speelt in op actuele ontwikkelingen en jaagt het debat aan over de werking van de openbare ruimte en het publiek dat zich in deze publieke ruimte beweegt. Rinske Hordijk: “De ambities zijn hoog, er wordt bij opdrachten altijd gezocht naar draagvlak en er worden belanghebbenden, bewoners of gebruikers bij betrokken. Inhoudelijk laat de gemeente zich adviseren door de externe Adviescommissie voor Beeldende Kunst en Vormgeving.”  

Collectie 

De collectie is opgebouwd door het vooruitstrevende beleid van de gemeente op het gebied van kunst in de openbare ruimte. Daardoor heeft Utrecht veel spraakmakende kunstwerken en projecten gepresenteerd die zowel lokaal, nationaal als internationaal de aandacht hebben getrokken. Die traditie dateert uit 1948 toen burgemeester Coen de Ranitz (1905-1983) het Fonds Stadsverfraaiing oprichtte. Veel van de honderden kunstwerken die vanaf 1948 zijn geplaatst (aangekocht of ontstaan als kunstopdracht), zijn gemaakt door voornamelijk nationaal en soms internationaal vermaarde kunstenaars.  

De gemeente heeft jarenlang veel kunstwerken aangekocht die op dat moment actueel waren waardoor de collectie een representatief overzicht geeft van de ontwikkeling van de naoorlogse beeldhouwkunst in Nederland. Ook voert Utrecht als een van de weinige gemeenten sinds 1954 consequent de Percentageregeling uit. Dat betekent dat kunst wordt toegepast bij de nieuw- of verbouw van gemeentelijke gebouwen. Het doel hiervan is om vanuit de kunst een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van de gebouwde omgeving en om gebruikers van de gebouwen in contact te brengen met hedendaagse kunst.  

Tot slot kent de gemeente een lange traditie van het koppelen van grootschalige stadsuitbreidingen en (her)bouwprojecten een langdurig kunstprogramma, zoals Beyond (2001-2009) in Leidsche Rijn en Kunst in het Stationsgebied (2012-heden) met de manifestaties Call of the Mall (2013) en Public Works (2016). Meerjarige programma’s waarin met kunstenaars en partners de identiteit en de beleving van transitiegebieden wordt onderzocht en vormgegeven. De komende jaren ligt de nadruk op de grote stedelijke vernieuwing aan de westkant van de stad met het Lombokplein, het Beurskwartier en de Merwedekanaal-zone met het kunstprogramma Gemene Grond.  

2021-2030 

De aan de Cultuurnota Kunst Kleurt de Stad gekoppelde uitvoeringsnota nota Kunst in de Openbare Ruimte 2021-2030 geeft een heldere beschrijving van de stappen die gevolgd moeten worden bij kunstopdrachten. Uitgangspunt is een goede verspreiding van kunstwerken over de stad, in samenspraak met bewoners en toegankelijk voor iedereen. Zo wil de gemeente kansen bieden aan (jonge) beeldend kunstenaars om werk van artistiek hoog niveau te maken. Belangrijke uitgangspunten zijn een breed en divers aanbod, spreiding over de hele stad, participatie van bewoners en maatschappelijk-culturele organisaties, goede informatievoorziening bij en over de kunstwerken en het steunen van jonge makers.  

“De gemeente koopt al twintig jaar geen losse beelden meer aan”, zegt Hordijk. “We willen niet zomaar ergens een kunstwerk plaatsen, maar een kunsttoepassing toesnijden op de plek, de situatie, de actualiteit. Daarom besteden we veel aandacht aan opdrachtgeverschap vanuit participatie: samen met initiatiefnemers of belanghebbenden vanuit de inhoud of locatie de uitgangspunten voor een nieuw kunstwerk opstellen. Communicatie en overleg zijn daarin van cruciaal belang. We willen dat iedereen in zijn directe omgeving kan genieten van aansprekende kunst. Om de belangstelling voor een kunstwerk ook na de oplevering en op de lange duur vast te houden, gaan we meer aandacht besteden aan programmering rond bestaande kunstwerken.” 

Beeldenroutes 

Naast beelden en andere kunstuitingen van bekende namen als Barry Flanagan, Lilly van der Stokker, Korrie Besems, Fernando Sanchez Castillo, David van de Kop, Saskia Noor van Imhoff, Pieter d’Hont, Fritz Wotruba, Hans Bayens, Arthur Spronken, Herman Makkink, Ilya Kabakov, Marc Ruygrok, Nicholas Pope en vele anderen zijn er in Utrecht veel nauwelijks bekende beelden te ontdekken. Veel beelden en reliëfs werden in het kader van de Percentageregeling gemaakt voor publieke gebouwen. De insteek is dat beelden of reliëfs die vrijkomen bij de sloop van een gebouw of die plaats moeten maken voor een andere bestemming, zo snel mogelijk een nieuwe plek krijgen.  

“Dat is vaak lastig, zeker als het grote werken betreft”, zegt Hordijk. “In depot liggen nu enkele wandreliëfs die moeilijk te plaatsen zijn. Een pareltje is het tegeltableau uit 1961 van Dick Elffers van het voormalig Gerrit Rietveld College. Een werk uit de wederopbouwperiode, maar wel dertig meter lang. Dat vindt niet zo snel een goede plek. We proberen de opslag in het depot zo klein mogelijk te houden. Erfgoedverenigingen als Bond Heemschut helpen ook vaak bij het herbestemmen van kunstwerken.” 

Nieuw in Utrecht zijn twee kleine, tot nu toe vrij onbekende, maar bijzondere beeldenroutes met ‘verweesde’ beelden. De Croeselaan is in 2018-19 gerenoveerd. Bij de herinrichting vormde verduurzaming en circulair bouwen het uitgangspunt. Ook het beeldenpark is circulair: het bestaat uit werken die afkomstig zijn uit de collectie van de gemeente Utrecht en uit de Rabo Kunstcollectie die in de depots stonden. Ze zijn gerestaureerd en laten een dwarsdoorsnede uit verschillende stijlperiodes zien.  

De tweede route is sinds 2003 ontstaan vanuit particulier initiatief. Op de Willem Arntszkade staan nu zes beelden, afkomstig uit de vroegere opslag in Fort de Bilt. Later dit jaar wordt daar nog een beeld aan toegevoegd.  

‘Kunst kan aansporen tot reflectie en bespiegeling, maar ook heilzaam zijn, troost of erkenning bieden en ruimte geven aan nieuwe rituelen’, formuleert de uitvoeringsnota wat hoogdravend. Mooie woorden die in Utrecht echter geen gebakken lucht lijken. Het beleid met betrekking tot kunst in de openbare ruimte laat zien dat er serieus en geïnteresseerd met kunst en kunstenaars wordt omgegaan. 

Beelden in de stad Utrecht 

De publicatie Beelden in de stad Utrecht (2014) biedt een compleet overzicht van alle kunstwerken in de openbare ruimte van de gemeente Utrecht. Het meest actuele overzicht van de collectie is te vinden op www.kunstinopenbareruimte-utrecht.nl 

Beeldenmagazine 

Dit artikel verscheen eerder in Beelden Magazine, een blad dat zich al 25 jaar exclusief richt op alle aspecten van ruimtelijke kunst, verbreed met hedendaags engagement, inclusiviteit, diversiteit en actuele informatie over nationale en internationale beeldhouwkunst. Beeldenmagazine verzorgen voor Straatbeeld de nieuwe rubriek Kunst in de Openbare Ruimte.

Meer weten over Beeldenmagazine, ga dan naar hun website.