Prominente rol verlichting bij herinrichting Vlaszak en Nieuwe Mark Breda

Oog voor historie 

Met de auto bereikbaar, dat was tot voor kort het uitgangspunt van het Bredase stadcentrum. De gemeente wil echter het groenblauwe karakter terugbrengen en startte daarom het programma oost-west-flank. “Vroeger was aan de westkant van het centrum de stadsmuur gesitueerd, met daartegenaan het water. Aan de oostkant bevond zich de stadsmuur met een groene stadswal”, schetst Willem de Brouwer, projectmanager bij de afdeling Stadsingenieurs van de gemeente Breda, het historische kader van het programma. “Dus we wilden een groene oost- (project Vlaszak) en een blauwe westflank (project Nieuwe Mark) realiseren.” 

De Brouwer legt uit dat bij de ontwikkeling van het programma de laatste jaren thema’s als ontmoeting, aantrekkingskracht, historie, biodiversiteit en natuurinclusiviteit steeds belangrijker zijn geworden. “Naast al die thema’s wilden we de economie van de stad versterken. Ook is er gekeken om zowel vanuit Nieuwe Mark als vanuit Vlaszak dwarsverbanden met de binnenstad te maken. En vanuit biodiversiteit willen we in het gebied een flora-faunaverbinding tussen het noorden en het zuiden van Breda creëren.” 

Ontwerpproces 

Het ontwerpproces voor zowel de oost- als westkant startte zo’n tien jaar geleden. De Brouwer somt de ambities op: “Aan de oostzijde wilden we dat de herinrichting uiting gaf aan het historisch profiel van de stad én ruimte bood aan innovatieve invulling en gebruik. Verder willen we dat de herinrichting de verblijfskwaliteit in het gebied en de oriëntatie tussen de voorzieningen en de binnenstad verbetert. De nota die in 2015 is vastgesteld, heette daarom ook ‘Naar de aard van de middeleeuwse muur’.” 

Aan de westzijde heette de visie ‘Buurt langs het park, stad Langs de Mark’. De Brouwer: “Er waren verschillende uitgangspunten: het water terug in de stad brengen en zorgen voor een bevaarbare rivier. De biodiversiteit vergroten met  natuurinclusieve kades. Daarnaast moest de Nieuwe Mark klimaatadaptief worden ingericht en zorgen voor een vertraagde afvoer van regenwater. Ten slotte moest de Nieuwe Mark ook beleefbaar en toegankelijk zijn, met verblijfmogelijkheden. Op basis van deze uitgangspunten is het ontwerp in de jaren erna verfijnd.” 

Omgevingsgericht lichtontwerp 

Bij de start van het programma vroeg de gemeente Breda aan Lichtvormgevers om een lichtvisie te schrijven die aansloot bij de uitgangspunten voor het gehele gebied. Alexander Hapers, adviseur verlichting en projectengineer elektra bij de afdeling Stadsingenieurs van de gemeente: “In die visie namen we belangen van bezoekers, bewoners, flora, fauna en natuurlijk de financiën mee. Op basis daarvan kozen we voor een omgevingsgericht lichtontwerp met lichtscènes, waarbij het welbevinden van mensen en natuur centraal stond.” De Brouwer vult aan: “De lichtvisie is nu toegepast voor Nieuwe Mark en Vlaszak, maar wordt straks ook gebruikt voor toekomstige projecten om zo een eenduidig beeld te hebben voor het hele centrum van Breda. Met dezelfde masten en dezelfde armatuur.” 

Adaptief lichtbeeld 

Een belangrijk uitgangspunt voor de verlichting was een adaptief lichtbeeld, gebaseerd op de wisselende behoeften binnen een dag en binnen de seizoenen. Ook mochten flora en fauna geen hinder van de verlichting ondervinden. Hapers: “Daarom kwamen we terecht bij een dynamisch lichtsysteem, dat je gemakkelijk kunt aanpassen aan de behoeften van het moment. Zo is er gekozen voor tunable white-technieken, waarmee de kleurtemperatuur kan worden aangepast aan momenten van de dag. We wilden bijvoorbeeld ’s nachts het maanlicht simuleren door de lichtinstallatie te verlagen en door een koelere lichttemperatuur toe te passen. Ook wilden we dat de verlichting ’s nachts in gebieden zonder verlichtingsbehoefte uit kon of nog verder kon worden gedimd. Al die wensen zijn uiteindelijk omschreven in lichtscènes, gebaseerd op de lichtvisie. Die zijn voor Nieuwe Mark gemaakt door Lichtvormgevers en voor Vlaszak door de gemeente Breda en Modernista.” 

Een ander uitgangspunt uit de lichtvisie was om materialisatie toe te passen die aansloot bij het groene karakter van het gebied. “Daarom wilden we lichtmasten met kleine spotjes, die qua vormtaal aansloten bij de bomen met takken en knopjes die in het voorjaar nog moeten uitkomen. De lichtmasten die er stonden, waren voornamelijk Oudhollandse, nostalgische masten met conventionele verlichtingsarmaturen.” 

Daarnaast stonden er op een aantal plekken cortenstaal lichtmasten met conventionele schijnwerpers. “Het betekende dat we door te verledden wel een verduurzaming qua lichtbron te pakken hadden. Bovendien konden we door de lichtsturing behoorlijk dimmen. Op de Nieuwe Mark scheelde dat soms wel 30 procent.” Uit circulariteitsoogpunt daarentegen was er geen winst te behalen. “Omdat de masten zo anders waren dan de vormtaal die we zochten in dit project, was retrofitten geen optie en konden we geen materiaal hergebruiken.” 

Smart city 

Bij Nieuwe Mark gaat het om 159 verlichtingsarmaturen en 33 stuks kademuurverlichting. Bij Vlaszak gaat het om 61 lichtmasten en 192 verlichtingsarmaturen. Hapers: “Daarbij hebben de spotjes verschillende functies. Sommigen lichten kades of bomen aan, anderen moeten juist rijbanen functioneel aanlichten. Je kunt kortom verschillende lichtaccenten aanbrengen.”  

Bij de materialisatie is er daarom voor gezorgd dat de verlichting smart is en dat er ruimte is om in de toekomst smart city-oplossingen toe te voegen, bijvoorbeeld op het gebied van sensoriek of cameratoezicht. “De lichtmasten zijn ook voorzien van meerdere inspectieluiken: de eerste is voor de aansluiting op het net, de tweede voor controle, aansturing en alle smartcomponenten die erbij komen kijken. Achter beide inspectieluiken is in de toekomst nog ruimte voor een eventuele glasvezelaansluiting.”  

Uitdagingen 

Het grote palet aan wensen uit de lichtvisie vormde een flinke uitdaging, vertelt Denise van Rijn, lichtontwerper bij Modernista. Temeer omdat Modernista pas in een relatief laat stadium bij de plannen werd betrokken. De Brouwer: “Er lag al een definitief ruimtelijk ontwerp. De verlichting liep daarbij achter, dat was nog in de fase van een schetsontwerp.” Van Rijn geeft de credits aan fabrikant Setga voor het feit dat het toch lukte: “Setga was heel flexibel waardoor we toch in relatief korte tijd iets bijzonders hebben kunnen realiseren.”  

Van Rijn omschrijft de grootste uitdaging: “Dat was om binnen de visie ten aanzien van het design van de armatuur – een stam met een knop – de gewenste techniek in te passen. In een relatief klein armatuur moest een heleboel techniek.” Techniek die bovendien aan een flink aantal eisen moest voldoen, vult Hapers aan. “Dat gaat over onder meer de kwaliteit van LED, de levensduur en de CRI-waarde – waarbij wordt gemeten hoe 'kleurecht' kleuren worden weergegeven onder het licht van een bepaalde lichtbron, in vergelijking met natuurlijk dag-/zonlicht. Die eisen dienden om een bepaald lichtbeeld te krijgen en te behouden.  

Daarnaast werden er hoge eisen aan het palet van diverse lichtbundels gesteld. Met name de elliptische lichtbundel om gericht een element aan te lichten, is echt tot zijn recht gekomen blijkt tijdens de realisatie van project Vlaszak. Er is duidelijk een lint van verlichting zichtbaar op bijvoorbeeld het fietspad tussen het groen, waarbij er nauwelijks spillicht op het groen terechtkomt. Een goede keuze binnen ons lichtontwerp!” 

Op de designwens speelden Modernista en Setga in met Acentual. Van Rijn: “Dat had niet alleen de look-and-feel van een stam met knop, maar maakte het ook mogelijk om accentscènes te genereren in architecturale elementen, zoals bruggen, gebouwen en kades. En bij natuurlijke elementen, zoals bomen.” De flexibiliteit van Modernista en Setga bleek ook uit het feit dat er gaande het proces nog op nieuwe eisen moest worden ingespeeld. Hapers: “De wens om de driver in het armatuur op te nemen, zat niet in het oorspronkelijk pakket en kwam er later bij. Modernista en Setga hebben daar speciaal een oplossing voor moeten bedenken.”  

Ook de door Lichtvormgevers ontwikkelde methodiek, waarbij twee lichtbundels in één armatuur worden geïntegreerd, was voor de gemeente een eis waar Modernista en Setga succesvol op inspeelden: “We hebben voor de boomspots een armatuur laten ontwikkelen met een dubbeloptiek: twee drivers en twee led-boards die individueel aan te sturen zijn. In de zomer is de boom namelijk in volle bloei en kun je met een brede lichtbundel de boom aanstralen. In de winter - als er geen blad is - wil je echter liever een smalle lichtbundel, zodat de omgeving geen last heeft van onnodige lichtvervuiling.”  

Lessons learned 

De Brouwer heeft het traject rond de verlichting van Nieuwe Mark en Vlaszak een duidelijke les opgeleverd: “Het is belangrijk om de waarde die verlichting kan bieden vroegtijdiger te implementeren in het proces. Ook gelet op de complexiteit van de projecten. Vanuit mijn civiele achtergrond was ik gewend om te denken: de verlichting komt nog wel. Deze projecten hebben me geleerd dat het niet helemaal zo werkt. Dat het toch gelukt is, is te danken aan de intensieve en interactieve samenwerking van de gemeente met zowel Modernista als Setga.” 

De woorden van De Brouwer onderstrepen een trend die ook Van Rijn in de markt signaleert: “Voorheen was verlichting in een ontwerpproces vaak een ondergeschoven kindje. De laatste tijd wordt het echter steeds belangrijker en de toegevoegde waarde ervan wordt ook onderkend.” 

Hapers ziet nog wel een uitdaging om dit op de juiste manier naar de bewoners te communiceren. “Ik merkte tijdens de realisatie dat het moeilijk is om de bewoners ervan te overtuigen van wat we doen. Die zien plotseling een lichtmast met allerlei spotjes en veel licht. Daarom moeten we ze nog meer meenemen en uitleg geven over de achtergrond van zo’n installatie.” 

In mei worden de lichtinstallaties van de Nieuwe Mark en Vlaszak aangezet. In de maanden erna wordt het gefinetuned.  Van Rijn heeft alle vertrouwen in het uiteindelijke lichtbeeld dat dan ontstaat. Ze kijkt trots terug: “Het was door de korte tijd en de vele eisen heel intensief, maar tegelijkertijd supergaaf.” 

Modernista 
Rijswijk 
085 – 876 9571 
modernista.nl 

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 2/2025. Lees meer van Straatbeeld in onze digitale bibliotheek.