'Niet verlichten tenzij' als vertrekpunt in Twenterand en Overijssel

“We hebben geen volledige FTE op openbare verlichting.” Klaas Wijnbergen geeft eigenlijk meteen al aan waarom hij garen spint bij samenwerken met de buren en hij graag aansluit bij regionale overleggen in zijn vakgebied. Wijnbergen werkt bij de gemeente Twenterand, een fusiegemeente tussen Den Ham en Vriezenveen, op de grens van Twente en Salland. Binnen het Team Realisatie valt de openbare verlichting van de ruim 34.000 inwoners tellende gemeente binnen zijn pakket, maar is hij ook verantwoordelijk voor het beheer van de BGT, de Basisregistratie Grootschalige Topgrafie. “Het is daarom handig om van tijd tot tijd met je collega’s van andere gemeenten bij elkaar te zitten. Waar loop je tegenaan, hoe kun je elkaar helpen.” 

Belangrijk, omdat de wereld van de openbare verlichting (OVL) de afgelopen jaren volop in beweging is. Nog steeds draagt OVL bij aan verkeers- en sociale veiligheid en aan sfeer, leefbaarheid en herkenbaarheid, maar de nadelen, zoals lichthinder en het verstoren van donkerte, worden steeds vaker benoemd,. Bovendien kloppen thema’s als energiebesparing, grondstoffenschaarste, CO2- reductie en biodiversiteit ook in dit vakgebied op deur. De komst van de ledlamp maakt daarbij technisch meer mogelijk. Omdat keuzes in de OVL vaak voor decennia worden gemaakt – de masten en armaturen gaan tientallen jaren mee – is het maken van bewuste afwegingen cruciaal.  

Tijdens de regelmatige regionale OVL-bijeenkomsten komen die ontwikkelingen aan bod. Alle 25 Overijsselse gemeenten kunnen aanschuiven. “De gemeenten staan min of meer voor dezelfde uitdagingen”, zegt collega Merel Leeuwerink, beleidsadviseur openbare ruimte bij Twenterand. “Het is nuttig dat je dan de gezamenlijke kennis verkent en bijeenbrengt.” Bij het bespreken van de genoemde afwegingen kwam de vraag op tafel om hier vanuit de provincie gezamenlijk beleid op te ontwikkelen, een voorstel waar achttien gemeenten op aanhaakten en in wilden investeren.  

Workshops 

De gemeenten vulden een enquête in en bogen zich onder leiding van Licht & Donker Advies in drie workshops over diverse OVL-vraagstukken. Alleen die sessies waren al waardevol, vindt Leeuwerink: “Daarin gooide iedereen zijn kennis op tafel. De ene keer ging het aan de hand van vooral open vragen bijvoorbeeld over lichtmasten, de andere keer over armaturen en over duurzaamheid. Daaruit zijn de gezamenlijke uitdagingen en taken gedestilleerd.” 

Alles is vertaald naar vier thema’s: lichthinder/-vervuiling, energie, circulariteit en sociale duurzaamheid en participatie. “Dat zijn de grootste thema’s binnen de openbare verlichting, daar is het hele plan op gestoeld. Bewust verlichten komt daar uit voort”, zegt Leeuwerink. “We kwamen uiteindelijk tot vier overkoepelende regels: alles naar led verduurzamen, ‘niet verlichten, tenzij’ was een heel groot punt en verder dimmen wanneer het kan en streven naar standaardisatie. Dat komt overeen met waar elke gemeente wel naar op zoek was. Binnen die doelen kan iedere gemeente wel aan haar eigen knoppen draaien.”  

Eigen accenten 

Het beleidsplan is zo ook opgebouwd: de eerste drie hoofstukken zijn voor iedere gemeenten hetzelfde, in het vierde hoofdstuk kan iedere gemeente eigen accenten zetten. Kort gezegd: Samen is  energiezuinig, goed gericht licht en met dimregimes. Het eigen accent ligt op specifieke dimregimes, armatuurkeuze, masthoogte, verlichtingssterkte, gelijkmatigheid, kleurtemperatuur, wel of niet smart et cetera.  

Leeuwerink: “In de uitvoering maken we - vanuit de gezamenlijk uitgangspunten – onze eigen keuzes. Die zullen ten opzichte van de andere gemeenten ook vaak hetzelfde zijn, maar die bieden wel de ruimte om per gebied een andere invulling te geven. Bijvoorbeeld qua masthoogte, welk armatuur, welke Kelvinwaarde. Maar dan natuurlijk wel zo dat het strookt met die uitgangspunten. Dus niet te veel kunstlicht, niet te hoge Kelvinwaarden. En uiteindelijk gaat de gemeenteraad over de keuzes over verlichting versus veiligheid, bijvoorbeeld bij parkverlichting.” 

De uniformiteit helpt daarbij, ook naar de toekomst. “We voeren ook onderlinge gesprekken met andere gemeenten over welke variabele keuzes zij maken. Hoeveel Kelvin zij kiezen voor bijvoorbeeld hun centrumgebied. Die kennis is gedeeld in die werkgroepen, maar we hebben wel onze eigen keuzes gemaakt.” 

Verschillende snelheden 

Verschillen blijven er sowieso. Op het gebied van verledden was Twenterand al ver. Wijnbergen: “Dat staat wel in het beleidsplan opgenomen, maar daar zijn wij dus al bijna klaar mee. We hebben van onze 7.500 lichtpunten inmiddels 95 procent verled. We kijken dan naar vervolgstappen, zoals dimmen en verlichten op bepaalde tijden.”  

Standaardisatie en uniformiteit kan ook niet tot in de puntjes worden doorgetrokken. Wijnbergen: “De basis van iedere gemeente is vanuit het verleden anders, met ander materiaal. Dus dat is moeilijk. Dan krijg je dat je alles moet gaan vervangen, wat niet duurzaam is. Of alleen waar nodig bij einde levensduur en dan krijg je binnen een straat verschillen. Dat is ook waar ik zelf in het kader van duurzaamheid naar kijk: alleen vervangen als dat echt nodig is.” Kruisbestuiving kan wel op andere fronten. “We zijn aan het onderzoeken of we samen met enkele Twentse gemeenten een nieuwe aanbesteding kunnen doen voor onderhoud.” 

Plan goedgekeurd 

In Twenterand is de visie inmiddels vertaald in het beleidsplan. Nadat burgers konden reageren op het conceptplan, keurde de raad het goed. “Ons oude plan stamde uit 2016 en dit was een breed gedragen, weloverwogen plan. Het was ook van meet af aan de insteek: dit gaan we gebruiken om een uitvoeringsplan van te maken.” 

Leeuwerink en Wijnbergen zijn erg tevreden over het proces en de uitkomst. “Donkerte staat hier vaak hoger in het vaandel dan in grote stedelijke agglomeraties, maar ook hier verlichten we traditioneel best veel. Dit plan is het eerste waarin we gemeente-overstijgend hebben gezegd dat niet meer te doen. Verder is het niet zo dat we nu ineens heel wat anders gaan doen en de inwoner er meteen wat van merkt. Veel aspecten uit het beleidsplan deden we eigenlijk ook al. Maar het samen tegen het licht houden hoe we die duurzaamheid oppakken en dat ook blijven evalueren, is heel waardevol. En voor de omgevingsvisie – waar we momenteel mee bezig zijn - is het heel fijn dat deze uitspraken zijn gedaan, dat ‘niet verlichten, tenzij’ een mooi uitgangspunt daarvoor is.” 

Ook Wijnbergen is positief:” “Het is vooral ook een mooie basis waarop je bij uitbreidingsplannen kunt terugvallen en kunt vastleggen voor de raad. Je kunt ook bewoners meenemen waarom je anders gaat verlichten, ook in het buitengebied.” Hij besluit: “Het is een mooi stuk geworden en het is een hele grote plus om zoiets op te stellen in plaats van alles zelf te doen.”

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 2/2025, thema licht. Lees deze editie gratis in onze bibliotheek.