Bodemgezondheidsindex helpt Amsterdam bij begrijpen en verbeteren stadsbodem

Amanda Matson en Erik van den Elsen houden zich beiden bij WUR bezig met bodemgezondheid. Van den Elsen was onder meer betrokken bij het opstellen van de Bodemindicatoren voor Landbouwgronden in Nederland (BLN). “Wij vonden al langer dat er ook zo’n tool voor de stad moest komen en de vraag van Amsterdam naar zo’n tool enkele jaren geleden kwam dan ook op het goede moment.”  

BGI biedt kansen 

Esther Wijnen is projectleider bij het programma Gezonde Bodem van de gemeente Amsterdam en is verantwoordelijk voor de BGI-pilots. “Onze afdeling hield zich van oudsher bij bodemonderzoek vooral bezig met chemische verontreiniging. Wij zagen echter dat een verbreding dringend nodig was en wilden ook biologische en fysische eigenschappen van de bodem betrekken bij bodembeoordelingen. Daarnaast zagen we in de stad mogelijkheden voor het verbeteren van stadsgroen en parken, boven- en ondergrondse biodiversiteit en klimaatadaptatie. We wilden bovendien met een BGI een handelingsperspectief hebben.” 

Van den Elsen benadrukt dat bodemgezondheid niet eenvoudig is. “Je hebt allerlei verschillende typen bodem en allerlei processen die zich in de bodem afspelen. Bovendien wordt de bodem voor verschillende doelen gebruikt en de eisen aan de bodem en de daarmee samenhangende problemen hangen af van dat gebruik. Met de BGI willen we dit probleem gestructureerd aanpakken.” 

Hoe werkt de BGI? 

Hij legt uit hoe dat in zijn werk gaat: “Er moet eerst een aantal vragen worden beantwoord om eventuele problemen naar boven te krijgen. Op basis daarvan wordt gekeken welke indicatoren gemeten moeten worden in de praktijk: welke fysische, chemische en biologische eigenschappen. De waarden die uit de metingen komen worden vervolgens omgezet naar een indexwaarde tussen 0 (heel slecht) en 1 (heel goed) zodat ook niet-bodemexperts het kunnen beoordelen. Nadat gekeken is naar de afzonderlijke scores van de indicatoren voor het onderliggende bodemgebruik, wordt gekeken welke maatregelen genomen moeten worden om de bodem te verbeteren.” 

Degradatieprocessen 

Matson en Van den Elsen benadrukken waarom dat belangrijk is: “Het is onderzocht dat op Europese schaal ongeveer 60 procent van alle bodems wordt beïnvloed door een of meerdere vormen van degradatie – bijvoorbeeld erosie, verdichting, verontreiniging, afdekking en verzouting – en zo het optimaal functioneren van de bodem wordt bedreigd.” 

Van den Elsen vermoedt dat in steden de situatie nog erger is dan elders, buiten de stad: “In een stad als Amsterdam vinden al ruim 700 jaar economische activiteiten plaats waarbij de bodem wordt gebruikt en misbruikt.” Harde cijfers zijn er echter niet. Matson: “Er is nog amper onderzoek naar gedaan, waardoor er amper data over beschikbaar zijn.” 

Amsterdamse pilots 

In Amsterdam wordt de BGI momenteel getest met verschillende pilots. Wijnen: “We hebben de BGI net ingezet voor de herinrichting van een gebied, het Plejadenplein in Tuindorp Oostzaan in Amsterdam Noord. Bij het plein willen we de algehele bodemgezondheid voor verschillende bodemgebruiken rondom het plein in beeld brengen, zodat dir kan worden meegenomen in het ontwerp.”  

Dankzij de BGI worden bij de herinrichting van het gebied bepaalde randvoorwaarden inzichtelijk gemaakt. Wijnen: “Je kunt bestrating wel vervangen door groen of omgekeerd, maar misschien zijn bepaalde delen bestaand groen wel gezond en dan is zo’n ingreep zonde. Met de BGI kunnen we ook kijken hoe we bepaalde delen beter kunnen laten functioneren.”  

Beeld van behoeften 

Op de planning in Amsterdam staan verder pilots met slecht functionerende plantvakken. Wijnen: “Daarbij kijken we samen met groenaannemers of de beplanting wel past bij de bodem en of we de bodem of de beplanting moeten aanpassen.” Bij de pilots betrekt Wijnen ook andere afdelingen van de gemeente. “Op die manier krijgen we een goed beeld waar de behoefte ligt bij de verschillende afdelingen en wat er nodig is zodat de mensen ermee kunnen werken.” 

Wijnen ziet ook kansen om de BGI toe te passen bij de ontwerpfase van een gebiedsontwikkeling. “Je kunt dan bijvoorbeeld voorkomen dat je een gebouw neerzet op een bodem met veel bodemleven of goed functionerend groen. Ook kun je de bodem verbeteren voordat je bouwt.” Van den Elsen vult aan: “Je kunt de BGI ook toepassen om te kijken waar je een bepaalde gemeentelijke ambitie – bijvoorbeeld meer groen in de stad – het best kunt realiseren.” 

UrbiSoil 

WUR en Amsterdam willen graag dat de BGI ook buiten de hoofdstad wordt toegepast. Van den Elsen: “We zijn op 1 juni 2025 gestart met het project Gezonde bodem voor leefbare steden, ‘UrbiSoil’. In UrbiSoil werken naast Amsterdam en WUR ook Zwolle en Utrecht als partners mee. Bij UrbiSoil proberen we de BGI geschikt te maken voor andere steden. Dat is nodig omdat de BGI Amsterdam specifiek voor de Amsterdamse situatie en problematiek is gemaakt: bijvoorbeeld het hoge grondwaterpeil en de lage ligging in het landschap. In andere steden kan de situatie en de problematiek echter heel anders zijn.” 

Bij UrbiSoil komen de pilots van Amsterdam goed van pas. Van den Elsen: “Amsterdam brengt gebruikerservaringen mee. Die hebben al geleid tot zaken die we willen aanpassen voor de BGI Amsterdam en voor de ‘algemene’ versie.” 

Aanpassingen 

Van den Elsen noemt een van de aanpassingen. “Voor de BGI Amsterdam hebben we op basis van de Amsterdamse raamwerkdefinitie ‘Gezonde Bodem’ zes vormen van stedelijk bodemgebruik overgenomen: groene evenemententerreinen, stadsparken, moestuinen, stadstuinen zonder moestuin, buurtgroen en bodems onder verharding. Die indeling blijkt echter in de praktijk te simpel. Er is een verdere differentiatie nodig.”  

Van den Elsen geeft een voorbeeld: “Een stadspark bijvoorbeeld heeft ook verharde delen en heeft dus een gemixt bodemgebruik. Daarom overwegen we nu om ons veel meer op homogene zones te richten en om gebieden zoals een grasveld, een gebied met bomen en een gebied met struiken waar we al apart bodemmonsters nemen, nu ook apart te beoordelen. We doen dat omdat de beoordeling de functie moet weerspiegelen: op een grasveldje wordt gevoetbald en dat doe je niet onder bomen of in struiken. Omgekeerd kun je de eisen gesteld aan een recreatieveld in een stadspark ook toepassen bij een groen evenemententerrein, omdat je het over een vergelijkbaar soort landgebruik hebt. De hele indeling wordt kortom anders.” 

Het laat volgens Van den Elsen zien dat het ontwikkelen van de BGI ‘work in progress’ is: “Je moet niet denken dat je nu al het ideale systeem hebt ontwikkeld. Je kunt altijd verbeteringen en nuances aanbrengen. Het belangrijkste is dat we ermee zijn begonnen.”