Licht in lagen: over de noodzaak van een stadslichtmeester

Franse pleintjes 

Op een ogenschijnlijk eenvoudig plein in Amsterdam-Noord wijst Titia Ex op een veelvoorkomend spanningsveld in ontwerp en realisatie. “Dit plein is ontworpen als ontmoetingsplek, niet voor verkeer”, legt ze uit. “Stedenbouwkundigen ontwerpen met die intentie, en in de planfase circuleren prachtige artist impressies – altijd in daglicht. De avondsituatie komt pas later aan bod, vaak ingevuld door een technisch specialist die verlichting toevoegt op basis van functionele randvoorwaarden zoals doorrijhoogte en verkeersveiligheid." 

Een gemiste kans volgens Ex. Licht beïnvloedt in hoge mate hoe een plek in de avonduren wordt ervaren. “Verlichting is meer dan techniek; het is ook een middel om rust, intimiteit en ontmoeting te ondersteunen. Als ontwerpers het verlichtingsplan van meet af aan integraal benaderen, kunnen ze het karakter van een plek ook na zonsondergang behouden – of zelfs versterken.” 

Wandelen door licht en donker 

Ex wijst beleidsmakers, bestuurders, studenten en collega’s bij de gemeente Amsterdam op de impact van lichtontwerp, tijdens zogenoemde ‘licht-sensitieve’ wandelingen. Deze sessies vormen een essentieel onderdeel van haar rol als stadslichtmeester - een onafhankelijke functie die nog niet bestond toen ze zich met dit idee bij de gemeente meldde. Ex is van huis uit beeldend kunstenaar en richt zich vooral op kunstwerken in de openbare of semi-openbare ruimte. “De openbare ruimte is waar het dagelijks leven zich afspeelt”, zegt ze. “Het fascineert me hoe verschillende functies, belangen en menselijke ervaringen daar samenkomen.” 

Tijdens een opdracht voor de gemeente dacht ze na over de invloed van haar kunstwerk op de uit- en inbreiding van de stad. “Er komen kloppende nieuwe stadsharten in Noord, Nieuw-West en Zuid-Oost, dat zijn langlopende ontwikkelingen. Een kunstwerk is daarin vaak maar een druppel op een gloeiende plaat. Daardoor ging ik nadenken over hoe ik met mijn expertise kon bijdragen aan de ontwikkeling van de openbare ruimte. De discussie over lichtkwaliteit verdient verbreding: het mag niet enkel gaan over veiligheid en technische normering, maar moet ook over ecologie, gezondheid en sociale beleving gaan. In het ontwerp van de openbare ruimte wordt inmiddels veel aandacht besteed aan vergroening, maar de natuurlijke cyclus van licht en donker blijft onderbelicht. Juist dat gemis – het ontbreken van ritme in onze stedelijke omgeving – was voor mij aanleiding om licht-sensitieve wandelingen te organiseren.” 

De ‘licht-sensitieve wandelingen zijn een essentieel onderdeel van de rol van Titia Ex als stadslichtmeester 

Overbelichting 

Een galerij in een van de hoge flats van Amsterdam. Ex wijst erop dat het licht er dag en nacht brandt, op oorlogssterkte. “Die flats zijn in de jaren 60 en 70 gebouwd, er zijn allemaal ledlampen in de galerij in gedraaid. Er is altijd licht, dat je overdag al vanaf de straat kunt zien. ‘s Avonds is het er zo fel verlicht dat verblijven onmogelijk is. De schemer en donkerte worden weggedrukt, heel onnatuurlijk. Bij normen wordt vaak de bovenkant aangehouden en wat dat mentaal voor de bewoner betekent, wordt niet meegenomen. In een flat in de Houthavens, van een Vereniging van Eigenaren, zijn ze vijf jaar bezig geweest om het naar beneden te krijgen. Bleek de norm een ‘theelichtniveau’ te zijn, voldoende om je sleutel in het slot te krijgen. Dan krijg je een heel andere beleving en ontmoeting op zo’n galerij.” 

Met haar wandelingen wil Ex dit laten zien, de waarde van zorgvuldig lichtgebruik tastbaar maken. De aanpak sloeg aan en vormde de aanleiding voor haar voorstel om de functie van stadslichtmeester in het leven te roepen. De eerste in de wereld misschien wel, lacht ze. Het programma Amsterdam Maakt Ruimte zag de meerwaarde van haar benadering en gaf haar de gelegenheid om de rol gedurende een jaar te vervullen. In deze periode geeft Ex lezingen en verbindt ze uiteenlopende disciplines: van bestuurders en beleidsmakers tot ontwerpers, ingenieurs en medewerkers van de afdelingen Ruimte & Duurzaamheid, Verkeer en Openbare Ruimte. Tijdens gezamenlijke licht-sensitieve wandelingen worden inzichten gedeeld en wordt gewerkt aan een integrale blik op verlichting in de stad.  

Leven met het ritme van licht 

“Als je de openbare ruimte wilt verbeteren, moet je over nadenken over de cyclus van dag en nacht”, zegt Ex. “Licht is allang geen neutraal gegeven meer. In die bewustwording probeer ik mensen mee te nemen – onafhankelijk, gevraagd én ongevraagd, zoals ook in mijn taakomschrijving staat. Neem iets ogenschijnlijk eenvoudigs als een bankje met een lampje erboven: wie nodig je daarmee uit, en wie sluit je uit? Ik benader licht vanuit drie invalshoeken: functioneel, sociaal-emotioneel (dus beleving) en biologisch – wat doet het met ons en andere organismen?” 

Ze merkt dat haar aanpak direct iets losmaakt. “We zitten vast in een ritme: we staan op bij licht en gaan slapen bij donker. Dat is al eeuwen zo.  Onze levensstijl lijkt veranderd, maar ons lichaam volgt het ritme van licht en donker – net als de natuur om ons heen. Als we daar tegenin ontwerpen, moeten we ons afvragen: wat zijn de gevolgen daarvan? Voor veel mensen is het gevoel van schemering – dat moment tussen dag en nacht – iets wat ze alleen nog op vakantie ervaren. Dat zouden we moeten terugbrengen in onze eigen leefomgeving.”  

Licht binnen, licht buiten 

We komen aan in de dichtbebouwde stadsdelen, waar steeds vaker de hoogte in wordt gebouwd. Ex wijst op de plint – het straatgerichte deel van hoogbouw waarin vaak voorzieningen als fietsenstallingen of parkeerruimtes worden ondergebracht. “Juist in deze zones, op ooghoogte, is het belangrijk om bewust na te denken over het type verlichting en de kleurtemperatuur. Wat straalt er naar buiten uit – en met welk effect?” 

Ze noemt ook trappenhuizen, waarvan het licht vaak ongefilterd naar buiten schijnt. “Binnenverlichting lekt naar buiten – en vormt zo onbedoeld een publieke ervaring. Dat heeft impact op hoe we de stad beleven én op onze gezondheid. Je moet je afvragen: wat doet dat met ons en onze omgeving?” 

De overbelichte achterkant van Amsterdam CS, gezien vanaf het IJ 

Uit gesprekken met het Team Licht van de gemeente blijkt dat slechts 27 procent van de stedelijke verlichting in gemeentelijk beheer is. De rest ligt bij woningcorporaties, projectontwikkelaars en particulieren. “Als we de kwaliteit van het stedelijk licht serieus nemen, moeten we ook regie durven nemen over die ‘private’ lichtbronnen. Dat vraagt om afspraken, misschien zelfs aanvullende regelgeving – maar wel in het belang van gezondheid, beleving en ecologie.”  

Licht dat uitnodigt, niet verblindt 

Laatste halte, achter Amsterdam Centraal Station. De noordzijde van het station is ingericht als verblijfsplek, met hoge lichtmasten en een brede trap die uitnodigt tot ontmoeting. “Er wordt goed gebruik van gemaakt”, vertelt Titia Ex. “Maar wanneer je ’s avonds met de pont vanaf Noord aankomt, oogt het als een lichtbak. Dan stel ik me de vraag: voor wie is dit licht bedoeld? Niet voor de mensen die er verblijven – en zeker niet voor de vissen of insecten in het omliggende ecosysteem.” 

De trappen achter Amsterdam CS 

Hoewel het verlichtingssysteem dimbaar is, staat het structureel op volle sterkte. “Dat gebeurt niet per se om veiligheidsredenen”, zegt ze. “Als veiligheid de voornaamste reden was, zou de verlichting gericht zijn op de grond – niet recht vooruit. Nu overheerst een esthetisch gebaar, met lichtlijnen onder de bankjes, die weinig bijdragen aan comfort of gebruik.” 

Volgens Ex is dit een illustratie van een breder vraagstuk: de toename van lichtvervuiling. “Recent hoorde ik dat het totale lichtvolume in stedelijke gebieden binnen zeven jaar opnieuw zou verdubbelen. We blijven meer licht inzetten, vaak vanuit de aanname dat dit gelijkstaat aan meer veiligheid. Maar wat ontbreekt, is een breder perspectief. Goed lichtontwerp gaat ook over gezondheid, ecologie en beleving. Het licht hoeft niet uit – maar het moet wél beter.” 

Stadslichtmeester - De ontbrekende stem in lichtbeleid 
Licht is infrastructuur, maar ook beleving, ritme en ecologie. De vraag is niet óf we moeten verlichten, maar hóe we dat doen, met welke intentie en voor wie. Zijn onze normen nog toereikend in een tijd waarin leef kwaliteit, gezondheid en biodiversiteit steeds belangrijker worden? Licht is het domein van ontwerpers, beheerders én beleidsmakers. Maar wie waakt over het geheel? Een stadslichtmeester verbindt techniek met beleving – essentieel voor de stad van morgen. 

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 2/2025. Lees meer van Straatbeeld in onze digitale bibliotheek