26 september 2019 Artikel

Less is more: vrij zicht op de nacht

Met hoe weinig licht kan een mens toe, 's avonds en 's nachts? Lichtontwerper Reto Marty probeerde met zijn collega's van het Züricher bureau nachtaktiv op die vraag een antwoord te geven in het lichtplan voor de ETH. De campus van de ETH is een compacte en sterk verdichte hogeschoolomgeving, gelegen aan de groene noordrand van de stad Zürich, op de Hönggerberg. De campus herbergt behalve tal van onderwijs- en wetenschapsvoorzieningen ook een waaier aan stedelijke functies zoals wonen, winkels en horeca, aan pleinen, hoven en tuinen.

Minimaal ingrijpen

nachtaktiv ontwierp voor deze stadse campus een lichtplan dat inzet op minimaal ingrijpen. Reto Marty verwoordt het zo: “In het ontwerp fungeren terughoudende lichtelementen, helder gedefinieerde 'porties licht' en de duisternis zelf als middelen om het licht te ensceneren – waarmee we zowel voldoen aan alle eisen van veiligheid en oriëntering, maar ook zorgen voor het welbevinden, en de sociale kwaliteiten van de openbare ruimtes verhogen.”

Urbaan en groen

Het ontwerp van nachtaktiv haakt aan op het stedenbouwkundige masterplan van KCAP voor de Hönggerberg. Daarnaast houdt het ontwerp vast aan de richtlijnen uit het “Plan Lumière” van de stad Zürich. Daarin pleit de stad sinds 2004 voor kunstlicht dat het eigen karakter en de kwaliteit van stedelijke locaties onderstreept en sterkt. Bij de campus waren dat volgens nachtaktiv het autonome, urbane karakter van het terrein en de ligging tussen het groen van Hönggerberg en Käferberg. Het lichtplan brengt die eigenschappen samen in een nachtbeeld dat de identiteit van de verschillende openbare ruimtes op de campus onderstreept en het terrein met licht terughoudend inbedt in het landschap.

Ruimtelijke lichtkarakteristieken

Het lichtmasterplan (2011) van nachtaktiv herleidde de campus tot vier ruimtelijke categorieën, elk met een eigen signatuur – en een bijpassende verlichting: het centrale plein, de straten, de lokale pleinen en de ringcontour rondom de campus.

nachtaktiv beschouwde het centrale plein als het hart van de campus en onderstreepte met licht de openbare functie. Remo Marty: “Op deze locatie draait het om communicatie en oriëntering. Om die functies ook 's nachts mogelijk te maken, kreeg het plein lichtaccenten in de vorm van steeds in groepen van drie geplaatste lichtmasten.” Die zogeheten “wohnraum” lichtmasten ontwierp Marty speciaal voor de campus, samen met BURRI publicelements.

Vrij zicht op de nacht

Terwijl de straten werden voorzien van een ritmische opeenvolging van lichtelementen als begeleiding, gaf Marty de lokale pleinen met beeldbepalende lichtelementen ieder een eigen uitstraling en identiteit. De smalle ringcontour rondom de campus, 's avonds veel gebruikt door voetgangers en fietsers, verbindt het ETH-terrein met het landschap van de Hönggerberg. Marty: “Hier goldt: licht dat niet verblindt, met een laag standpunt voor vrije vergezichten en een onbelemmerde blik op de nachtelijke hemel.”

Warmwit LED

Het lichtmasterplan van nachtaktiv is sinds 2011 in uitvoering en de campus-belichting groeit mee met de expansie van de bebouwing op het ETH-terrein. Voor het plan werd vooraf een 'familie' van lichtelementen ontworpen en viel de keuze op LED in een warmwitte lichtkleur. Marty: “LED was destijds niet vanzelfsprekend, maar is een goede keuze gebleken. De inzet over het gehele plan verleent de campus eenheid en identiteit, en het energieverbruik is met 74 procent gereduceerd – bij een groter aantal lichtelementen.”

Ontwikkelingsvisievoor de Hönggerberg

Het lichtmasterplan van het Züricher lichtbureau nachtaktiv haakt aan op de ontwikkelingsvisie die het Nederlandse KCAP maakte voor het campusterrein op de Hönggerberg. KCAP beschouwt de universiteitscampus als interface tussen wetenschap en maatschappij, een plek waar bedrijfsleven, politiek en wetenschap eenwisselwerking aangaan. KCAP koos voor een autonoom campusterrein, fysiek niet gekoppeld aan de stad Zürich, maar verdicht en getransformeerd tot nieuw stedelijk gebied dat niet meer exclusief in gebruik is bij de universiteit.

In het gebied staan behalve onderzoeks- en onderwijsgebouwen ook woningen voor studenten en personeel, een gastenverblijf, sportvoorzieningen, kinderopvang, winkels en eetgelegenheden, een congrescentrum, een bibliotheek en ruimtes voor bijeenkomsten en tentoonstellingen. Dat alles met behoud van de landschappelijke kwaliteiten van de Hönggerberg. KCAP zette die ontwikkelingsvisie om in een plan meteen dicht weefsel van kleine en grote gebouwen, aan pleinen, hoven en tuinen.

Projectgegevens:

Opdrachtgever: ETH Zürich, Rainer E. Brandstätter, Immobilien, Zürich

Lichtontwerp: nachtaktiv, Zürich

Ontwerpers: Reto Marty, Viviane Durussel, Inga Marty

Producten: projectgebonden productfamilie door ewo, Kurtatsch (Italië); staande verlichting "wohnraum", naar ontwerp van Reto Marty door BURRI public elements AG, Glattbrugg (Zwitserland)