Dorpsplein Alphen krijgt nieuw leven dankzij herinrichting

Hevige regen als aanleiding 

De aanleiding voor de herinrichting lag dus bij die stortbui in 2015 die voor ernstige wateroverlast zorgde, vertelt Evert Jan Slootweg, wethouder in de Gelderse gemeente West Maas en Waal. “Samen met het dorp hebben we toen gekeken naar kansen om de regenwaterproblematiek op te lossen. Het dorpsplein viel meteen op door de verstening en het gebrek aan groen.” 

Toch bleef het plein aanvankelijk onaangeroerd. Het jaarlijkse evenement Pleinpop, dat het hele plein vulde met een feesttent, speelde hierbij een rol. Bewoners vreesden dat het evenement zou verdwijnen als de ruimte drastisch veranderd zou worden. “We hebben toen op andere plekken in het dorp maatregelen genomen en het plein voorlopig zo gelaten”, aldus Timmermans. 

Dat besluit veranderde toen Pleinpop uiteindelijk verhuisde naar een locatie langs de Maas. Daarmee viel een grote belemmering voor de herinrichting weg. Ondertussen kwamen er ook nieuwe subsidiemogelijkheden in beeld. “De provincie Gelderland had een subsidie om hittestress te bestrijden. Er bestond een tijdelijke impulsregeling voor klimaatadaptatie om waterproblemen op te lossen”, licht Slootweg toe. “Dit bood de financiële basis om ook echt met het plein aan de slag te gaan.” 

Lokale analyse 

De herinrichting van het plein paste binnen een groter gemeentelijke visie. West Maas en Waal maakte in 2020 een lokale analyse van al haar dorpen, waarin knelpunten rond water, hitte, droogte en leefbaarheid in kaart werden gebracht. “We hebben op straatniveau gekeken waar de grootste problemen zaten”, legt Martijn Timmermans uit. Hij is beleidsadviseur klimaatadaptatie en water bij de gemeente. “Daarbij wilden we niet alleen wateroverlast verminderen, maar ook zorgen voor voldoende ontmoetingsplekken en vergroening.” 

Het dorpsplein van Alphen, officieel het Baltussenplein, was bij uitstek een plek waar meerdere opgaven samenkwamen. Het plein had een oppervlakte van tweeduizend vierkante meter en was niet afgekoppeld. “Het regenwater kwam in het bestaande riool terecht dat te klein is om zulke hoeveelheden af te voeren. Het regenwater kwam elders in het dorp uit het riool omhoog waardoor bewoners steeds opnieuw hinder ondervonden”, legt Timmermans uit. “Bovendien was er nauwelijks groen op het plein, waardoor het saai oogde en hittestress opleverde in de zomer”, vult Slootweg aan. “Geen fijne plek om te verblijven dus.” 

Grootste wens 

De grootste wens van de gemeente en het dorp was duidelijk: Alphen moest regenwaterproof en klimaatbestendig worden. Timmermans: “De buien van 2015 hadden zo veel schade veroorzaakt. Dat mocht niet meer gebeuren. We hebben maatregelen getroffen om het regenwater beter bovengronds te verwerken zodat het ook in de bodem kan trekken.” Hiertoe vergrootte de gemeente een bestaande vijver, zodat deze meer water kon bergen, en zijn twee aanliggende straten volledig afgekoppeld naar de vijver. Ook andere straten werden afgekoppeld.  

Daarnaast werden straten vergroend, bijvoorbeeld door aan een kant van de straat een stoep te vervangen voor perkjes en bomen. Diverse groenstroken zijn verlaagd zodat ze water kunnen bergen. “Vorig jaar nog is de school afgekoppeld en is er naast de school een waterberging aangelegd. En sommige straten zijn in een zogeheten v-profiel gelegd. Zodat ze tijdelijk het water langer kunnen vasthouden.” 

Al deze maatregelen zorgen ervoor dat het regenwater niet zo snel meer naar woningen stroomde en dat bovendien het riool werd ontlast. “Toen er in juni 2021 opnieuw forse buien vielen, bleek al dat de genomen maatregelen effect hadden. Er was geen schade meer. Dat was een belangrijke graadmeter voor ons”, aldus Slootweg. 

Prettige plek 

Daarnaast moest het nieuwe plein ruimte bieden voor ontmoeting en verblijf. Bewoners wilden niet alleen een functionele waterberging, maar ook een prettige plek om samen te komen. De aanwezigheid van de kerk moest prominenter zichtbaar worden, en ook de wekelijkse viskraam moest een passende plek krijgen. 

Parkeren bleek een heet hangijzer. In het oorspronkelijke ontwerp waren nauwelijks parkeerplekken voorzien, tot grote schrik van bewoners. “Dat hadden we echt onderschat”, geeft Timmermans toe. “Veel mensen waren daar bezorgd over. We hebben daarom goed geluisterd en uiteindelijk ruim twintig parkeerplekken opgenomen in het ontwerp, mét groene elementen.” 

Inwoners eerst boos over ontwerp 

De herinrichting was een samenwerking met het dorpsplatform en inwoners. Al in een vroeg stadium organiseerde het dorpsplatform een dorpsconsult, waarbij de bewoners hun wensen konden uitspreken. Het leidde tot een lijst van aandachtspunten met onder andere meer groen, meer zicht op de kerk en een plek voor de viskraam. 

In mei 2023 presenteerde de gemeente vervolgens een eerste schetsontwerp op een bewonersavond. Het plein was getekend als een groene verblijfplek. Die avond verliep anders dan verwacht. “Veel mensen waren boos”, herinnert Timmermans zich. “Ze schrokken van het ontwerp. Ze misten parkeerplekken. Dat hadden we niet voorzien. Maar als er geen draagvlak is bij de mensen, dan werkt het niet.” 

De gemeente besloot daarom alle ideeën van inwoners te verzamelen en een nieuw ontwerp te maken dat beter aansloot bij de wensen. Bij de tweede bewonersavond in 2024 was de sfeer heel anders. “Toen was er veel meer begrip. Mensen herkenden hun eigen inbreng en konden zich vinden in het plan. Natuurlijk hoor je op sociale media nog steeds gemopper, maar de overgrote meerderheid staat er nu achter”, zegt Slootweg. 

Groen, water en historie 

Het oude plein was aangelegd in 1965. Dit jaar werd het plein zestig jaar oud. In de loop van de jaren zijn er wat kleine wijzigingen geweest, maar geen grote veranderingen. Het nieuwe dorpsplein combineert praktische oplossingen met esthetische en historische waarden. Er is een zorgvuldig opgesteld beplantingsplan, met verschillende soorten bomen en heesters die voor schaduw, biodiversiteit en wateropname zorgen. “De bomen zijn nog niet geplant, dat komt in oktober of november. Maar je merkt nu al dat mensen het plein als groene plek waarderen”, aldus Timmermans. “In de zomer zaten er al inwoners op het plein onder een parasol. Mooi toch?” 
 

De parkeervakken zijn zo ingericht dat verharding en groen elkaar aanvullen 

Er zijn bankjes geplaatst voor rust en ontmoeting, en de wandelpaden zijn uitgevoerd in halfverharding, zodat regenwater in de bodem kan trekken. De parkeervakken zijn uitgevoerd met groene doorgroeitegels, en de rijbaan bestaat uit gebakken klinkers die een duurzame en dorpse uitstraling geven. 

Een bijzonder onderdeel is de historische muur rondom het plein. Deze had in de loop der jaren scheuren en barsten opgelopen. In het project is de muur deels gerestaureerd en deels opnieuw gemetseld, waarmee een belangrijk stukje erfgoed behouden bleef. Ook zijn er ondergrondse containers geplaatst aan de rand van het plein.  

Moderne ontmoetingsplek 

Hoewel de bomen nog geplant moeten worden, mag het resultaat er zijn. Het plein heeft een groene uitstraling gekregen én biedt de mogelijkheid om te parkeren. Voor bewoners is het bovendien een prettige ontmoetingsplek geworden. 

“In 2016 was nog het idee om met het vergroenen van het plein wateroverlast te verminderen”, zegt Timmermans. “Maar het is veel meer geworden. We hebben echt een ontmoetingsplein gemaakt voor het dorp. Het plein nodigt uit tot verblijf. Daar draait het ook om toch? Dat het plein het sociale leven in het dorp ondersteunt, naast dat klimaatbestendig is. Dat vind ik een prachtige combinatie.” Tijdens warme zomerdagen zoeken mensen plekken op die koel zijn. Het laat zien hoe waardevol een dergelijke nieuwe inrichting is. “Het geeft aan hoe belangrijk dit soort plekken zijn voor het sociale leven van een dorp”, benadrukt Timmermans.  

Het dorpsplein nodigt bewoners uit om elkaar te ontmoeten en er tijd door te brengen 

Brede klimaatstrategie 

Het dorpsplein van Alphen staat niet op zichzelf. Het is onderdeel van een bredere klimaatstrategie van de gemeente West Maas en Waal. In heel Nederland worstelen dorpen en steden met de gevolgen van klimaatverandering: hevige regenbuien, langere periodes van droogte en hogere temperaturen. Gemeenten worden door het Rijk en provincies gestimuleerd om maatregelen te nemen, onder meer via subsidieregelingen. 

Volgens de Vereniging Nederlandse Gemeenten werkt West Maas en Waal al langer aan klimaatadaptieve projecten, zoals het vergroenen van straten, het afkoppelen van regenwater en het creëren van buffers voor perioden van droogte. Het dorpsplein past binnen die aanpak en laat zien dat praktische oplossingen hand in hand kunnen gaan met sociale en esthetische verbeteringen. 

Timmermans ziet ook kansen voor andere dorpen. “Het plein laat zien dat veel kunt bereiken door slim zaken te combineren, gebruik te maken van subsidies en vooral ook goed naar inwoners te luisteren. Zo creëer je een plek die meerdere doelen dient.” 

Met elke groeifase bieden de bomen het plein extra beschutting en verkoeling 

Verder bouwen aan leefbaarheid 

Hoewel het plein klaar is, ziet Timmermans nog volop kansen. De jonge bomen zullen de komende jaren uitgroeien tot volwassen exemplaren die schaduw en verkoeling bieden. Het groen zal zich ontwikkelen en meer biodiversiteit aantrekken. 

Daarnaast verwacht de gemeente dat het plein een belangrijke rol gaat spelen in de sociale cohesie van het dorp. Met zitplekken, zicht op de kerk en ruimte voor de viskraam is het een plek waar bewoners elkaar kunnen ontmoeten en waar evenementen kunnen plaatsvinden. 

“Voor ons is het project dorpsplein binnen de aanpak van het dorp echt de kers op de taart”, besluit Timmermans. “Het dorp is nu écht klimaatbestendig. We hebben daarnaast een zestig jaar oud plein toekomstbestendig gemaakt. En een mooie, groene ontmoetingsplek gecreëerd. Daarmee hebben we denk ik iets neergezet waar Alphen nog tientallen jaren plezier van gaat hebben.” 
 

Bovenaanzicht van het Baltussenplein, foto gemaakt in 2016 

Dorpspaspoort Alphen 

De herinrichting van het dorpsplein in Alphen is onderdeel van een groter plan waarmee de gemeente West Maas en Waal de ruimtelijke kwaliteit van haar dorpen wil versterken. In 2019 stelde de gemeenteraad het Dorpskwaliteitsplan vast, met voor elke kern een zogenoemd dorpspaspoort. Deze dorpspaspoorten leggen vast wat de identiteit van een dorp is, hoe die identiteit bewaard kan blijven en welke kansen er liggen voor toekomstige ontwikkelingen. 

Voor Alphen zijn drie thema’s leidend: 

Een historische dorpskern 
Het hart van Alphen ligt rond de H. Lambertuskerk, het kerkplein en omliggende karakteristieke bebouwing. Hier komen historie en dagelijks dorpsleven samen. Het kerkplein wordt gezien als een centrale ontmoetingsplek die uitnodigt tot samenkomen, evenementen en recreatie. De herinrichting moet dit versterken door een meer eenheid in bestrating, straatmeubilair en groen. 

Dorp aan de maas 
De ligging langs de Maas is bepalend geweest voor de ontwikkeling van Alphen. Monumenten als de korenmolen en het dijkmagazijn herinneren aan die geschiedenis. Tegelijkertijd biedt de rivier kansen voor recreatie en beleving, bijvoorbeeld door de aanleg van wandelroutes (dorpsommetjes) en betere verbindingen tussen de dijk en het dorp. 

Een groen en landelijk karakter 
Alphen wordt gekenmerkt door groene linten, open ruimtes en waterpartijen die zorgen voor de dorpse uitstraling. De toegangswegen naar het dorp en de groene randen zijn belangrijk om dit karakter te behouden en te versterken. Ook nieuwe woningbouw moet hier zorgvuldig op aansluiten, zodat de relatie tussen dorp en landschap behouden blijft. 

Het dorpspaspoort is daarmee zowel een inspiratiebron als een set spelregels voor inwoners, ontwerpers en bestuurders. Of het nu gaat om woningbouw, nieuwe wandelroutes of de inrichting van een plein: het uitgangspunt is dat iedere ingreep de identiteit van Alphen versterkt. De herinrichting van het kerkplein sluit hier naadloos op aan: een historisch middelpunt dat wordt klaargemaakt voor de toekomst, zonder het verleden uit het oog te verliezen.