Prominente rol omgevingsgericht lichtontwerp bij transformatie Stationsplein Almere

Een groen, leefbaar, klimaatadaptief en veilig plein creëren, dat was het voornaamste doel bij de transformatie van het Stationsplein in Almere. “Daartoe moesten we een versteend transitiegebied omturnen naar een prettig verblijfsgebied”, legt Bart Kastermans, projectmanager gebiedsontwikkeling bij de gemeente Almere, uit. Het licht en de verlichting moesten helpen het verschil te maken. “In de oude situatie was de verlichting uit het oogpunt van openbare, ‘harde’ veiligheid, niet direct een probleem. Het was een versteende oppervlakte, waarbij je met één paal en één camera alles kon zien. De beleving van de mensen daarentegen was erg slecht. Het was een koud, kil plein.”  

Erik van den Bielerd, senior technisch medewerker en beheerder van de openbare verlichting bij de gemeente Almere schetst het beeld: “De verlichting was gedateerd en conventioneel. Er stond vooral functionele verlichting, met verouderde technieken. Bovendien was het licht zelf erg wit. Al met al was het niet aantrekkelijk om op het Stationsplein te verblijven, zeker ’s avonds niet. Het was alleen een transitiegebied. Door het lichtbeeld in de avond te verbeteren, maak je het plein ook aantrekkelijker als verblijfsgebied.”  

Omgevingsgericht lichtontwerp 

Bij het Stationsplein is gewerkt met de methodiek van Omgevingsgericht Lichtontwerp, OGLO. Dat kwam niet uit de lucht vallen, aldus Filip van der Heijden. Lichtvormgevers was verantwoordelijk voor het lichtontwerp van het gehele stationsgebied in Almere. Met enkele andere lichtontwerpers schreef Lichtvormgevers het Handboek Omgevingsgericht Lichtontwerp, dat door OVLNL is uitgegeven.  

“Die methodiek, waarbij je visie begint met een eindbeeld dat je in het proces verder gaat verfijnen, is voor de branche weliswaar vernieuwend, maar voor ontwerpers een vrij gebruikelijke aanpak. In Almere hebben we in 2010 bij de Grote Markt op die manier al min of meer gewerkt, toen nog met conventionele technieken. Intussen biedt LED  veel meer mogelijkheden voor verfijnd verlichten.” 

De landschapsarchitect van Sant en Co en Willem van der Laan, de ontwerper van de gemeente Almere, vroegen Lichtvormgevers om aan het begin van het project een expertmeeting te organiseren. “Daarbij keken we naar de ontwerpideeën, naar welke kansen er lagen om dat met licht te ondersteunen en naar welke bedreigingen er zijn als je dat niet implementeert.”  Van den Bielerd: “Bij de inrichting van het Stationsplein, met onder meer ambities rond vergroening en een andere beeldvorming, was het uitgangspunt om licht ondersteunend te laten zijn aan de vormgeving en gebruik van het plein. Zo kwamen we vanzelf bij de OGLO-methodiek terecht.”  

ASG Mandelaplein - dagsituatie

Taartpunten met ambities 

Volgens Van der Heijden is dat het voornaamste verschil: “Bij de traditionele aanpak is er geen zoektocht maar wordt uitgegaan van regels en richtlijnen en wordt pas vlak voor het Definitief Ontwerp de verlichting ingetekend, door masten en armaturen op een plankaart te stippen. Bij de OGLO-methodiek werken we met een OGLO-diagram, een taartdiagram waarbij elke taartpunt een ambitie vertegenwoordigt. In een gebied zoals het Stationsgebied heb je heel veel taartpunten: duurzaamheid, onderhoud, uitstraling, welbevinden, verblijfskwaliteit etc. In een woonwijk zijn er minder taartpunten. De OGLO-methodiek helpt echter in beide gevallen om de ambities met elkaar in evenwicht te brengen,  zodat het ene niet ten koste gaat van het andere.” Het helpt ook bij een ander evenwicht, zegt Van den Bielerd: “Om de uitstraling van gebouwen en de omgeving waarin de gebouwen staan op elkaar af te stemmen, zodat één samenhangend geheel ontstaat.”  

Zoektochten 

OGLO kenmerkte zich door een zoektocht, onder andere naar het juiste lichtbeeld en naar welke vormgeving mooi paste in de omgeving van het Stationsplein. Van der Heijden: “Het Stationsplein dateert uit de jaren 70, toen je in veel huizen staande lampen had met bolvormige kappen. Samen met Sant en Co zochten we naar een vormgeving die enerzijds daarbij aansloot en anderzijds ook past bij een moderne omgeving. Bovendien wilden zij het zo dimensioneren dat het als vanzelfsprekend aansloot bij verhouding tussen steel en knopjes in de natuur. Daarnaast zijn er bij de verblijfsgebieden in het groen bolders neergezet, zodat zitplekken ontstaan met  lichtuitstraling op oogniveau.” 

Van den Bielerd voegt er nog een zoektocht aan toe: “We hebben vanuit het oogpunt van beheer gekeken naar verlichting die niet alleen nu goed brandt, maar ook nog over tien jaar. En die goed is te onderhouden en niet eenvoudig kapot te maken. Daarom is er gekozen voor een robuuste uitvoering, die gemakkelijk is te onderhouden en schoon te maken.”  

De nieuwe verlichting is niet alleen LED, maar ook smart. Elk armatuur kan individueel worden aangestuurd. Daarbij kun je zowel dimmen als de kleurtemperatuur aanpassen.  Op die manier kan gewerkt worden met lichtscenario’s. Het licht in de oude situatie was vlak, gelijkmatig en vaak ook verblindend, licht Van der Heijden toe. “In de nieuwe situatie is daarom gekeken naar het gebruik en om alleen licht te brengen op de plekken waar het nodig is. Dat betekent niet overal evenveel, maar meer genuanceerd. In de groenzones geen licht en waar je wilt zitten warm, zacht licht. Plekken waar mensen in de spits lopen worden extra geaccentueerd, waardoor je door het licht wordt geleid.”  

Verlichting verandert ervaring 

Het werken vanuit omgevingsgericht lichtontwerp heeft er bij Van den Bielerd voor gezorgd dat hij ook anders is gaan kijken naar licht en verlichting in woonwijken. “Bij grote projecten zoals het Stationsplein is er altijd wel ruimte om iets extra’s te doen. Dat is anders in woonwijken. Je bent daar vooral functioneel bezig. Als je echter inzoomt, zie je bij woonwijken eveneens locaties waar je met licht meer kunt doen. Die zijn kleinschaliger, maar ook daar kan licht meerwaarde bieden en de leefbaarheid binnen een woonwijk verbeteren.” 

Kastermans zoomt uit en omschrijft de les die zowel op een grootschalig ambitieus project als in een woonwijk van toepassing is: “Licht hoeft geen sluitpost te zijn.” Zelf ziet hij als gebruiker op het Stationsplein welk verschil licht kan maken als de OGLO-methodiek wordt toegepast. “Het maakt veel uit, licht verandert de ervaring van een gebied echt.” Van den Bielerd: “Bij de traditionele aanpak wordt bij verlichting vooral gekeken naar het dagbeeld. Er worden een paar fraai vormgegeven luxe masten en armaturen geplaatst, maar er wordt niet gekeken naar het licht zelf. Mijn uitgangspunt is: maak ook het nachtbeeld aangenaam. Met de OGLO-methodiek is dat prima gelukt.”  

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 2/2025. Lees deze editie gratis in onze digitale bibliotheek.