Brouwerspoort geeft centrum Veenendaal nieuwe dimensie

Jeroen Feskens werkt sinds 2007 voor de gemeente Veenendaal, waar hij sinds 2021 ambtelijk opdrachtgever ruimtelijke projecten is. Hij is al lang betrokken bij Brouwerspoort: eerst als manager van een van de bouwprojecten en daarna voor het hele project.  

Hij vertelt de voorgeschiedenis van het gebied. “Veenendaal-Centrum - we hebben het dan over de Hoofdstraat die van noord naar zuid loopt, met daaraan vastgeplakt het overdekt winkelcentrum Passage Corridor - is van oudsher een regionaal winkelcentrum met een groot verzorgingsgebied. Het was qua omvang al groot, afgezet tegen het aantal inwoners van Veenendaal. Als je voorheen vanuit het overdekt winkelcentrum naar de oostkant liep, kwam je op een behoorlijk verloederd terrein. De plek, waar ooit de gebouwen van de Hollandia Wol-fabriek stonden en een brouwerij, was sinds de jaren 80 een openstaande ruimte met nog één leegstaand fabrieksgebouw en een groot parkeerterrein met halfverharding.” 

In de jaren 90 werd voor het gebied Masterplan 1 opgesteld. “Daarin lag vooral focus op uitbreiding van het winkelareaal. Het was grotendeels monofunctioneel en mede daardoor financieel lastig haalbaar. De raad wees het plan af en droeg het college op in een nieuw proces een andere aanpak te kiezen.”  

Nieuw plan 

De gemeente ging vervolgens in 2000 op zoek naar een marktpartij en naar een stedenbouwkundig architect om een nieuw plan te maken. De keus viel op Jos van Eldonk van destijds Soeters Van Eldonk Architecten. In samenspraak met winkeliers en bewoners ontstond Masterplan 2, dat later de naam Brouwerspoort kreeg. Het plan had een aantal uitgangspunten. “Elk bouwproject moest in de basis een gemengd programma hebben. Met winkels en wonen maar ook horeca en dienstverlening. Belangrijk was ook dat een aantal culturele voorzieningen die waren verplaatst van het centrum naar omliggende wijken - waaronder de muziekschool en de bibliotheek - zijn teruggehaald naar het centrum. Dat was goed voor de bereikbaarheid. Bovendien creëerde het meer interactie tussen buiten en binnen. Bij de gebouwen is er gekozen voor een aanpak met veel voordeuren richting openbaar gebied in plaats van lange dichte gevels.”

Pleinen met verschillende dynamieken 

Ook werd ingezet op kwalitatief hoogwaardige openbare ruimte. “Daarbij hebben we goed gekeken waar we welke sfeer en beleving wilden creëren. Zo is er een cultuurplein ontstaan, een terrasplein en een plein bij het gemeentehuis met een meer formeel karakter. Er is echt gezocht om in het project verschillende dynamieken te laten ontstaan.” 

“Dat sluit ook aan bij de filosofie van Jos van Eldonk, die vindt dat je de openbare ruimte niet groots en open moet maken: dat geeft veel mensen een unheimisch gevoel, waardoor ze langs de randen in plaats van over het plein lopen. Hij vindt dat je moet streven naar smalle straatjes en gezellig drukke pleintjes met vier wanden, zoals in veel Franse en Italiaanse stadjes. We hebben gezocht naar een optimale balans. De straatjes moeten namelijk ook niet te smal zijn, want de verhouding met de gebouwen moet kloppen en het zonlicht moet er kunnen doordringen.”  

Brouwersgracht 

De Brouwergracht is de drager in het centrum, van noord naar zuid. Hij fungeert als wandelroute en verbindt de verschillende pleinen en sferen met elkaar. De kunstmatig aangelegde gracht is een knipoog naar de historie van Veenendaal: “Het is ooit ontstaan vanwege de veen- en turfwinning, waarbij functionele grachten en sloten werden gegraven voor het transport van de turf met aken. De knipoog zit enerzijds erin dat op die locatie nooit een gracht heeft gelegen. Anderzijds omdat dit een moderne luxe gracht met gemetselde wanden en bruggetjes is, waarbij uitstraling een belangrijk element is. De Brouwersgracht heeft overigens wel een belangrijke grachtfunctie: het regenwater van de daken opvangen en bufferen wanneer het reguliere afwateringskanaal het tijdelijk niet aankan.” 

Auto onder de grond 

De auto is in de Brouwerspoort amper in het straatbeeld zichtbaar. De maaiveldparkeerplekken die er waren zijn in een aantal ondergrondse parkeerkelders terechtgekomen, die via de Wolweg toegankelijk zijn. “Het betekent dat je met de auto minder ver het centrum in kunt dan in het verleden. Tegelijkertijd kun je er nog net zo goed parkeren als voorheen.” 

Er is wel een andere uitdaging: “In de tijd dat Masterplan 2 werd opgesteld, een kwart eeuw geleden, had de auto een belangrijkere plek dan de fiets. Inmiddels is dat veel meer in evenwicht. Toch is er destijds wel nagedacht over fietsrouting en overdekte fietsenstallingen. We hebben echter te maken met dubbel succes: het centrum doet het goed, waardoor er meer mensen komen die primair met de fiets komen. Daarnaast is Veenendaal blijven groeien in omvang, wat ook leidt tot meer bezoekers. Het betekent dat we nu moeten kijken hoe we al die extra fietsers faciliteren en de goede kant op begeleiden - lees: richting de overdekte fietsenstallingen. Daarin zoeken we ook naar een balans tussen gastvrij zijn, verleiden, het aanbieden van goede voorzieningen en de kwaliteit van de openbare ruimte: te veel fietsnietjes maken een openbare ruimte niet mooier en terrassen niet gezelliger.” 

Groen 

Het enige onderdeel waarvan Feskens vindt dat er beter over had moeten worden nagedacht destijds is het groen: “Er is wel goed gekeken welke functie groen kan hebben bij de aankleding van een plein, maar voor groen in de straten is amper aandacht geweest. We hadden daar meer groen moeten maken. Dat nu alsnog doen is lastig, wanneer je kijkt naar wat er momenteel in veel steden speelt: de strijd om de vierkante centimeter. Onder de grond ligt het helemaal vol met leidingen en kabels, waardoor de wortels amper ruimte hebben. “ 

In dit gebied zorgt de Brouwersgracht er bovendien voor dat aan beide kanten niet veel meters beschikbaar zijn. “Als je dan ook nog meeneemt dat je op sommige pleinen evenementen wilt organiseren en dat er ruimte moet zijn voor hulpdiensten, wordt achteraf structureel meer groen introduceren heel ingewikkeld. Toch doen we, met name op een aantal pleinen, wel serieuze, kleinschaligere pogingen om waar het kan serieus groen toe te voegen, onder meer in de vorm van verhoogde plantenbakken.” 

Toevalstreffers 

Hoewel het een kwart eeuw geleden nog geen belangrijke thema’s waren, zijn er in Masterplan 2 wel een aantal keuzes gemaakt die positief uitpakten voor klimaatadaptatie en hittestress. “Dat komt omdat we veel aandacht hadden voor sfeer en beleving. Zo hebben we bij het Thoomesplein bewust ervoor gekozen om een aantal grote bomen in te passen. Daardoor is het plein nu altijd groen en koel en scoort het zowel goed op sfeer en beleving als op klimaatadaptatie en hittestress. Ook de keus om een kunstmatige gracht te maken, is positief voor de klimaatadaptatie. Zowel Thoomesplein als Brouwersgracht zijn echter vooral toevalstreffers op dat gebied, geen gevolg van bewuste keuzes op de thema klimaatadaptatie en hittestress.”  

Op het Thoomesplein zijn enkele grote bomen geplaatst

In de kwart eeuw van de realisatie van de Brouwerspoort is de maatschappij veranderd. Dat heeft ook tot bijstellingen geleid, zegt Feskens: “In het verleden spraken we bijvoorbeeld van ‘winkelstad Veenendaal’, nu spreken we over ‘binnenstad Veenendaal’. Dat is een bewuste keuze. Je ziet het ook in de uitwerking. Ten opzichte van het oorspronkelijke masterplan zijn er minder vierkante meters winkelareaal en is de winkelroute korter gemaakt. Daarnaast hebben we een secundaire wandelroute gemaakt, die meer leidt langs horeca en aantrekkelijke verblijfsplekken.” 

Stadsstrand 

Een voorbeeld van een aantrekkelijke verblijfsplek is het Stadsstrand. Ook daar zijn plannen bijgesteld. “Oorspronkelijk zou daar een gebouw komen met op de begane grond een commerciële plint en daarop vier of vijf lagen appartementen. Door de winkelcrisis kwam dat project stil te liggen en lag het terrein een aantal jaren braak. Op initiatief van bewoners en ondernemers zijn daar kleinschalige evenementen ontstaan die heel succesvol waren.” 

Het stadsstrand is een groot succes, in de zomer én winter

Dat was echter tijdelijk en de gemeente wilde een structurele oplossing. “Anders bleef je zitten met een lelijke achterkant en een routing die niet af was. Bovendien biedt zo’n terrein in de winter niet de kwaliteit die je op die plek zoekt. Uiteindelijk is een prijsvraag voor marktpartijen uitgeschreven. Dat heeft geleid tot een veel kleiner bouwproject met strandwoninkjes en een grotere openbare ruimte met grote speelvoorzieningen en horeca. Het is inmiddels een groot succes. Niet alleen in de zomer, maar het functioneert ook goed in de winter.”

Basisprincipes 

Het Stadsstrand laat zien dat in de uitwerking van Brouwerspoort ruimte is geweest om in te spelen op maatschappelijke ontwikkelingen en initiatieven. Tegelijkertijd benadrukt Feskens een belangrijk uitgangspunt: “We hebben altijd gezegd: aan de basisprincipes van Masterplan 2 gaan we niet tornen. We doen er liever langer over dan dat we gaan voor quick wins. Met dat laatste loop je het risico dat je later tot de conclusie komt dat het toch niet is wat we bedacht hadden.” 

Bij bij de bestrating in Brouwerspoort is bewust gekozen voor gebakken klinkers. “Dat is een kwaliteitsoverweging geweest. We hebben er ook qua kleurstelling onze mix voor ontwikkeld.” Bij beplanting is vanaf het begin gekozen voor inheemse soorten. Zo staan op een van de pleinen meerstammige berken en langs de Brouwersgracht knotwilgen.  

Vliegwiel 

De realisatie van Brouwerspoort heeft ertoe geleid dat er inmiddels meer zaken in het centrum van Veenendaal zijn aangepakt. “Het heeft als vliegwiel gefunctioneerd.” Tegelijkertijd is wel een verschil. “De Hoofdstraat wordt nog altijd gekenmerkt door kleinschalige woonbebouwing met op de begane grond een winkeltje. De oud-Veenendaler zegt nog altijd: ‘ik ga naar het dorp’. Brouwerspoort is stadser door de dichtheid, hoogte en compactheid.” 

Het verschil is echter niet groot. De gebieden lopen in het zuiden via Passage Corridor geleidelijk in elkaar over. “In het noorden hebben we de Bernard van Kreelpoort gemaakt, een doorgang tussen Brouwerspoort en de Hoofdstraat. Het verschil zit daarom meer in het doel van de bezoeker: als je echt wilt winkelen, ga je naar de Hoofdstraat en maak je een uitstapje naar de Brouwerspoort. Als je gezellig op het terras wilt zitten, ga je naar Brouwerspoort en wandel je daarna naar de Hoofdstraat.” 

Hoewel Brouwerspoort na de officiële opening op 12 september ‘af’ is, erkent Feskens ook dat een dergelijk project nooit helemaal klaar is. “Er zijn bijvoorbeeld plannen om in verband met de vraag naar woningen op enkele plekken op te toppen. Daarnaast kijken we naar de bevoorradingsstraat tussen de Hoofdstraat en Brouwerspoort en zijn ook onderdelen van Passage Corridor serieus aan een opknapbeurt toe. Nu gaan we echter eerst deze mijlpaal vieren!” 

Als je vanuit de oude winkelstraat onder de Bernard van Kreelpoort doorloopt kom je op het stadstrand en het Thoomesplein