Historisch zitten in het centrum van Tegelen

De geboorteplaats van acteur Huub Stapel en presentatrice Chantal Janzen moest namelijk van ver komen. Werner Schins is sinds juni 2018 centrummanager van Stichting BIZ Centrum Tegelen. Hij herinnert zich dat hij zich bij zijn aantreden kapot schrok hoe het centrum erbij lag: “Het was verloederd en ik zei tegen de stakeholders: het is niet vijf voor twaalf maar tien over twaalf. Als er nu niet iets ingrijpends gebeurt, kun je het centrum binnen vijf jaar sluiten.” Schins trok daarop aan de bel bij het BIZ-bestuur en bij de toenmalige wethouder van Venlo, waarvan Tegelen sinds 2000 een deelgemeente is. Uiteindelijk leidde dat ertoe dat er 6 miljoen euro beschikbaar kwam voor de herinrichting. 

Visie 

De BIZ besloot in samenwerking met Pimm Terhorst van RuimteVerhaal een visie op te stellen. Schins: “De visie is bottom-up samengesteld en we hebben geprobeerd alle stakeholders erbij te betrekken. De bewoners gaven aan dat ze vooral van de stenige massa af wilden. Bovendien wilden ze een veilig centrum met meer groen, waar het niet alleen aantrekkelijk is om te winkelen maar ook om te verblijven.” 

De ondernemers hadden die wens ook en wilden daarnaast dat het centrum bereikbaar bleef en dat de parkeerplaatsen gehandhaafd bleven. “Dat laatste hebben we gedaan via parkeerplaatsen met meer groen. Bovendien hebben we onderzocht waar verkeersstromen vandaan kwamen en op basis daarvan fiets- en autoparkeervoorzieningen gerealiseerd.” 

Om een ander probleem, de leegstand, tegen te gaan, werd in de visie gepleit voor het compacter maken van het centrum. “In de visie is gekozen voor het inkrimpen en opknippen van het centrum. Daarbij ligt aan de westzijde de nadruk op dienstverlening en deels op retail, horeca en wonen. Aan de oostzijde ligt de nadruk op retail en horeca. Uiteindelijk heeft dat ertoe geleid dat langdurige leegstand wordt getransformeerd naar 220 nieuwe wooneenheden.” 

De visie werd op 4 mei 2021 aangeboden aan het college van Venlo. Vervolgens benaderde de gemeente Venlo ontwerpbureau Burobol met de vraag de visie door te ontwerpen naar een realiseerbaar plan dat functioneel en voor de toekomst beheersbaar is. Roy Wouters, partner en technisch ontwerper bij Burobol: “Dat hele proces hebben we doorlopen samen met en in goede afstemming met RuimteVerhaal. Allebei onderschreven we de indruk en beleving van Schins, dat drastisch ingrijpen nodig was en dat een herinrichting meerwaarde voor de gebruiker moest bieden. Daarvoor moest het verhaal over de historie en het bestaansrecht van Tegelen – een deelgemeente met 20.000 inwoners – verteld worden om daarmee Tegelen opnieuw op de kaart te zetten en om bezoekers te verwonderen.” 

Het verhaal van Tegelen 

Schins vertelt dat Tegelen historisch nationaal en internationaal bekend is om een aantal zaken: “Met name om de keramische industrie, de dakpannenindustrie en de steenindustrie. Er zijn bovendien nog altijd een aantal pottenbakkers actief. Bij de herinrichting wilden we die historie laten terugkomen in de openbare ruimte. Bovendien wilden we dat bezoekers langer in het centrum zouden verblijven. Inmiddels zien we dat de herinrichting in dat opzicht zijn werk heeft gedaan: bezoekers verblijven langer dan voorheen in het centrum.” En dat is geen wonder, aldus Schins: “Het centrum van Tegelen is een parel geworden. In de regio vind je geen tweede. Het is ongekend mooi.”  

Vloerkleed bij Wilhelminaplein 

In de visie stonden al beelden en ideeën om het industriële verhaal en DNA van Tegelen te vertellen. Wouters: “Wat wij hebben gedaan is die beelden en ideeën sterker en groter maken en ervoor zorgen dat het in het centrum werd doorgetrokken. Die beelden zaten onder meer in de metselverbanden, maar ook in de typische figuren en patronen die in de schoorstenen van de industrie zitten.” 

RuimteVerhaal had bovendien gezocht naar typische kreten en zinnen zoals ‘Dorp van de pannenkletsers’ en ‘Welkom in centrum Tegula’ waarmee mensen uit Tegelen zich verbonden voelen. “De gedachte daarbij was om met name op het Wilhelminaplein bij de kerk een vloerkleed neer te leggen van gebakken stenen, waarbij je met kleuren patronen laat zien en waarin je ook teksten opneemt. De uitdaging daarbij was dat het niet alleen een mooi plein moest worden, maar dat het ook gebruikt moest worden om te parkeren.” 

Smalspoor als verbindend element 

Een tweede element uit de visie dat zichtbaar moest worden gemaakt was het smalspoor, een spoor van 60 centimeter breed, dat in het verleden werd gebruikt voor het transport van klei en stenen in kleine kiepkarretjes. “Het idee was om dat smalspoor met kiepkarretjes een rode draad te laten zijn door het hele plan: vanaf het Wilhelminaplein en de kerk door de Kerkstraat naar het raadhuis. Bij de verdere uitwerking is het overigens niet één lang spoor geworden, omdat we ook wilden vergroenen en mogelijkheden om te zitten wilden realiseren.” 

Hij vervolgt: “Daarom hebben we aan een stuk spoorelement en groen steeds ook de functies gekoppeld die je in een centrum nodig hebt: zitten, afvalbakken, soms verlichting. Die elementen hebben we tijdens twee avonden samen met de ondernemers en bewoners allemaal in miniatuurvorm op een grote plankaart geplaatst. De aanleiding voor het segmenteren en het laten verspringen van de spoorelementen heeft te maken met de bereikbaarheid van de winkels, de doorwaadbaarheid van het centrum, en de mogelijkheden voor vergroening en verblijven.” 

Op meerdere plekken in het plangebied ging Burobol op zoek naar mogelijkheden om het verhaal van Tegelen nog verder aan te zetten. “Halverwege de Kerkstraat zit een verbreding in de stedenbouwkundige structuur, een pleintje dat ook voor kleine evenementen wordt gebruikt. Op deze locatie hebben we de stapelwijze van de stenen in de droogkamer verbeeld in het patroon van de verharding.” Daarnaast is in aansluiting op het oude Raadhuis de oorspronkelijke bodemprofilering van Tegelen vertaald naar het platte vlak. De oorsprong waarom de klei-industrie zich vestigde in Tegelen. 

Kiepkarretjes als zitelement 

In de visie was ook als ontwerpuitdaging opgenomen dat het mooi zou zijn als de kiepkarretjes bij de inrichting van de openbare ruimte van het centrum een rol zouden kunnen spelen. Wouters: “We wilden de kiepkarretjes gaan gebruiken als zitelementen. Ik heb daarop contact gezocht met Grijsen, een leverancier van straatmeubilair waar we als Burobol vaker mee samenwerken als een plek om een specifieke custom made oplossing vraagt. Zij denken mee wanneer het net anders moet en komen met een oplossing die aansluit bij de ontwerper en de gebruiker. In Tegelen was dat ook het geval. Daarbij hielp het dat we veel informatie over de kiepkarretjes hadden zoals originele tekeningen en de maatvoering.”  

Patrick Grijsen van Grijsen was meteen enthousiast: “Patrick vertelde dat in Winterswijk, waar het bedrijf gevestigd is, ook een groeve met een smalspoor lag waar dezelfde kiepkarretjes werden gebruikt. Dat was voor hem een extra reden om deze opdracht aan te nemen.” Uiteindelijk kwamen we tot een ontwerp voor een specifiek Tegels zitelement in de vorm van een kiepkarretje. 

Wouters: “Daarvoor hebben we het oorspronkelijk kiepkarretje opengezet, de positie die het innam bij het uitladen. Ook hebben we gekeken naar de juiste hoek - 48 graden - en hebben we de afmetingen van rugvlak en zitvlak iets aangepast. Het onderstel daarentegen en de wijze waarop de bak vasthangt in het frame, is origineel. Ik vind het daarnaast mooi dat we in de rugleuning ‘Tegelen’ hebben uitgelaserd, in het zitelement in het gebied van de droogkamer het woord ‘droogkamer’ en aan het begin van de Kerkstraat het woord ‘kleiwinning’ hebben opgenomen.”  

Omdat de kiepkarretjes nu de functie hebben van zitelement zijn de wielen afgevlakt en is het element hufterproof gemaakt. Op die manier blijven de karretjes op de bedoelde plek staan. De kiepkarretjes staan op lange betonnen platen. Wouters: “In gezamenlijk overleg is een voorstel gedaan om in die platen stalen profielen te verwerken, die het spoor aanduiden waarop de karretjes reden. In de uitwerking van de rails en de kiepkarretjes is gezocht naar een invulling waarbij esthetica en techniek elkaar aanvullen. Zo loopt de rails, waarop de karretjes zijn geplaatst, ondergronds helemaal door en zijn ze gekoppeld aan de opsluiting van de verharding. Hiermee ontstond een stijf geheel waardoor de rails en plantvakken ook op langere termijn niet kunnen wijken. Daarnaast zijn daarmee alle betonbanden uitgespaard en is de opsluiting onzichtbaar.” 

Andere uitdagingen 

Naast de uitdagingen om het verhaal van Tegelen te vertellen, had Burobol ook te maken met duurzaamheidsuitdagingen op het gebied van onder meer biodiversiteit, klimaatadaptatie en circulariteit. Wouters: “In dit plan hebben we daar op verschillende manieren invulling aan kunnen geven. Allereerst helpt het bij deze uitdagingen om te ontharden. Op alle groenplekken en open plekken ligt geen verharding meer. De vakken zijn bovendien zo neergelegd dat het water deels in die vakken kan trekken. Daardoor komt het ten goede aan de beplanting en gaat het niet meer de leidingen van het systeem in.” 

“Bovendien zijn we in de vakken een heel divers beplantingsassortiment gaan plaatsen. Met verschillende structuren en texturen die jaarrond bijdragen aan de attractiviteit van het gebied voor mens en dier.” Er is gekozen voor een paar bomen en vooral veel heesters. “Bomen en heesters zijn de grote verdampers en verkoelers en gaan het meest effectief urban heating tegen. Daardoor wordt het verblijfsklimaat aantrekkelijker.” 

In het gebied lag in de Kerkstraat hoogwaardige gebakken steen. De donkere kleur ervan paste echter niet in de gewenste opgetogen en frisse uitstraling die de Kerkstraat moest krijgen. Daarom werden de stenen hergebruikt in het deel van het gebied waar parkeervoorzieningen werden gerealiseerd. De nieuwe steen in het centrum is opnieuw een gebakken steen. Wouters: “Ten eerste omdat het aansluit bij het verhaal van Tegelen en ten tweede omdat gebakken steen vanwege duurzaamheid beter scoort dan betonsteen.” 

Meer bezoekers 

Inmiddels trekt het op 3 juli geopende, heringerichte centrum van Tegelen meer bezoekers dan voorheen. Wouters ziet verschillende succesfactoren: “Dat komt allereerst door de invulling van de functies van de gebouwen, waardoor er voor bezoekers iets te halen is. Daarnaast is het centrum nu een welkome, uitnodigende plek, waardoor bezoekers geneigd zijn om er langer te verblijven. Het is een wereld van verschil: eerst was het een donkere, stenige en onbestemde plek, nu een lichte, groene plek met reuring.” Ook de verkeersherinrichting draagt daaraan bij. Schins: “Voorheen was het centrum een landingsbaan donkere stenen, nu moet je slalommend door het centrum langs de groenperken met zitelementen en een prachtige bestrating.” 

Vanzelfsprekend is het opvallende straatmeubilair eveneens een succesfactor. Schins is er trots op dat de zestien kiepkarretjes als zitelementen uniek zijn in Nederland. “Niemand heeft het!” Wouters knikt: “De kiepkarretjes zijn samen met Grijsen uniek ontworpen voor Tegelen.”