Nieuw dorpshart Haamstede nodigt uit tot verblijven

De herinrichting van Haamstede is geen soloproject, maar een schakel in een groter geheel. De gemeente Schouwen-Duiveland werkt al jaren aan de leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit van diverse kernen. “We zijn ooit begonnen met Masterplannen voor Bruinisse en Zierikzee. Daarna volgde Renesse. Toen kwam vanuit de gemeenteraad met het idee om voor álle kernen een dorpsvisie te maken, afgestemd op de schaal en identiteit van elk dorp”, vertelt Van Burg. “Deze dorpsvisies, opgesteld in nauwe samenwerking met inwoners, dorpsraden, ondernemers en gemeentelijke specialisten, vormen het kompas voor concrete projecten.” 

Voor Burgh-Haamstede, dat bestaat uit twee dorpen aan de Kop van Schouwen met Haamstede aan de noordzijde, vertaalde die koers zich in een Dorpsvisie. Daarbij staat  de herinrichting van de dorpsas centraal: een kilometerslange ‘lijn’ van de stoplichten bij Haamstede, tot het strand van Westerschouwen. Het centrumgebied is de eerste schakel; de herinrichting van de volgende trajecten sluit daarop aan. Ambitie: de hele dorpsas uiterlijk in 2032 in een nieuwe, kwalitatief sterke jas. Het is een langjarig perspectief dat voorkomt dat ingrepen los zand zijn: iedere stap bouwt voort op de vorige.  

Van parkeerplaats naar verblijfplek  

Het vertrekpunt was helder: het centrum had een sleets karakter en nodigde nauwelijks uit om in te verblijven. Parkeerplaatsen domineerden het beeld, de openbare ruimte was vooral functioneel. “We wilden het centrum transformeren tot een plek waar mensen graag zijn. Daarom kozen we voor een mix van natuursteen en gebakken materiaal, en haalden we de parkeerplaatsen uit het centrum”, zegt projectmanager Ricardo de Winter. De parkeerfunctie verhuisde naar een nabijgelegen terrein; in de randen kwamen zones voor vergunninghouders.

Ook de verkeersstructuur ging op de schop om ruimte te maken voor verblijf. In de zomer is het gebied elf weken afgesloten voor doorgaand verkeer; de overige 41 weken geldt eenrichtingsverkeer. “We wilden eigenlijk zeven maanden autovrij, maar na overleg met enkele ondernemers en omwonenden is gekozen voor een kortere periode, met een evaluatie na drie jaar”, aldus Van Burg. “De gekozen fasering houdt het centrum leefbaar en toegankelijk, zonder afbreuk te doen aan het nieuwe karakter als verblijfsgebied.” 

Het effect is direct zichtbaar. “Voorheen was het een parkeerplek, nu zie je kinderen spelen bij de fontein en mensen genieten van een ijsje in de zon”, schetst civiel projectleider Henri Hollebrandse. “Het is echt een plek geworden waar je wilt zijn. De vanzelfsprekendheid waarmee mensen nu slenteren, zitten en blijven hangen, is misschien wel de beste graadmeter voor kwaliteit.” 

Ontwerpen mét omgeving en gebruiker 

Voor het ontwerp selecteerde de gemeente het bureau B+B. De basis bestond uit een stedenbouwkundig en beeldkwaliteitsplan. “We hebben vooraf een stedenbouwkundig en beeldkwaliteitsplan opgesteld voor geheel Burgh-Haamstede”, vertelt De Winter. “Daarin staan uitgangspunten voor materialisatie, kleurstelling en inrichtingselementen. Dat kader borgt samenhang en maatvoering, en geeft tegelijkertijd ruimte om per plek precies te ontwerpen wat nodig is.” 

Participatie was geen bijzaak, maar de ruggengraat van het proces. Het ontwerp voor het centrum van Haamstede is in verschillende rondes voorgelegd aan een werkgroep van burgers, ondernemers en de dorpsraad. “Die participatie was cruciaal”, zegt Van Burg. “Het zorgt voor draagvlak en voorkomt verrassingen achteraf. Door te luisteren naar dagelijkse gebruikers - van horecaondernemers tot bewoner - verschoof de focus van ‘mooi maken’ naar fijn gebruiken.” 

Een sprekend voorbeeld van ontwerpkeuzes die betekenis geven, is het zicht op het slot. Om die historische bliklijn te herstellen, zijn bewust enkele bomen verwijderd. “Dat was een gevoelig punt”, erkent De Winter. “Maar het effect is indrukwekkend. Mensen stoppen, maken foto’s, genieten van het uitzicht. Het laat zien hoe je met subtiele ingrepen de identiteit van een plek versterkt.” 

Het slot is een iconische blikvanger die met de herinrichting meer aandacht heeft gekregen

Inrichtingselementen met karakter Het nieuwe centrum ‘ademt’ Haamstede. Authentieke bankjes zijn opgeknapt en teruggeplaatst, fietsmeubilair kreeg dezelfde kleurstelling, en lantaarnpalen en terrasschermen zijn afgestemd op het beeldkwaliteitsplan. Zo ontstaat een familie van elementen: herkenbaar, rustig in het straatbeeld en duurzaam in onderhoud.  

De fontein is een van de blikvangers: water als spel, koelte, attractie en verblijfsplek ineen. “Kinderen lopen er op warme dagen doorheen, mensen gaan er zitten. Het trekt echt mensen aan”, zegt Van Burg. “Het is technisch complex, maar het resultaat is prachtig.” Rondom het slotplein verwerkte een lokale kunstenaar een tekst in staal - een poëtische laag die bezoekers uitnodigt om even stil te staan. “Alleen daarom is het al bijzonder om eens te komen kijken”, stelt Van Burg.  

De fontein is een van de blikvangers van het project: water als spel, koelte, attractie en verblijfsplek in een

Het plantsoen met zicht op het slot vormt een groene huiskamer. “Door zorgvuldig te snoeien, enkele bomen te verwijderen en het geheel fijnzinnig in te richten, voegt het plantsoen niet alleen verblijfskwaliteit maar ook leefbaarheid toe: de plek krijgt betekenis door het verhaal dat het vertelt”, vervolgt Van Burg. 

Mobiliteit en parkeren: nieuw evenwicht 

Minder blik in het centrum betekent niet minder bereikbaarheid. De gemeente compenseerde parkeerplaatsen op korte loopafstand en regelde vergunningenzones voor de randen. Voor de horeca is extra aandacht besteed aan de situering en uitstraling van terrassen. “We hebben met hen overlegd over de locatie en uitstraling van de terrassen”, vertelt De Winter. “Alle terrassen hebben nu een uniforme, open uitstraling. Dat vergde wel wat duw- en trekwerk, maar het resultaat mag er zijn.”  

De terrassen hebben een uniforme, open uitstraling gekregen 

Om het centrum in piekperiodes lucht te geven, zijn zomerterrassen aan de overzijde van de Ring mogelijk gemaakt. Ze leveren extra capaciteit op wanneer het druk is, maar blijven tijdelijk: “Het meubilair moeten ze in de wintermaanden weghalen, zodat het open beeld rondom de kerk behouden blijft”, aldus Hollebrandse. “Het is een fijnzinnig compromis tussen exploitatie en erfgoed.” 

Fietsen hoort bij een levendig centrum, maar fietsen op logische plekken (laten) stallen is soms een uitdaging. “Mensen willen hun fiets het liefst naast zich hebben als ze op een terras zitten”, zegt de Winter. “Met gericht fietsmeubilair en duidelijke plekken wordt verrommeling tegengegaan; een doorlopende opgave die vraagt om beheer én gedrag.” 

Hergebruik als ontwerpprincipe 

Duurzaamheid was geen losse paragraaf in de aanbesteding, maar een leidend principe in uitvoering. “We hebben zoveel mogelijk bestaande materialen hergebruikt”, vertelt Hollebrandse. “Sommige stenen zijn zelfs voor de derde keer gebruikt. Dat is niet alleen duurzaam, maar ook kostenefficiënt. Hergebruik draagt bovendien bij aan de gelaagdheid van de plek.  

“Gegeven de schaal is er grotendeels machinaal gelegd, met een Roadprinter”, vervolgt Hollebrandse. “Dat verhoogt tempo en ergonomie, zonder in te leveren op kwaliteit. In het groen is bewust gezocht naar behoud waar het kan en aanvulling waar het moet. Bestaande bomen bleven staan en kregen halfverharding rond de stam voor lucht en water; nieuwe bomen zijn toegevoegd op plekken die ruimtelijk én ecologisch logisch zijn. Zo ontstaat een robuust groen raamwerk dat schaduw, biodiversiteit en verblijfskwaliteit levert.” 

In het groen is bewust gezocht naar behoud waar het kan en aanvulling waar het moet

Techniek en uitvoering 

Zoals bij elk centrumproject schuilen de uitdagingen in de details. De fontein vroeg om technisch vernuft en nauwkeurige inpassing in het plein. “Maar het is een echte eyecatcher geworden”, zegt Van Burg. “Mensen blijven er staan, kinderen spelen erin, het leeft. Zulke plekken functioneren als magneten voor ontmoeting, en rechtvaardigen de extra inspanning in ontwerp en bouw.” 

Materiaalkeuze bleek een ander gevoelig punt. “We nemen het functioneren van de halfverharding op het slotplein mee in de evaluatie. Die stenen blijven liggen”, legt De Winter uit. “Uiteindelijk schetst dit wel de lerende houding van het projectteam: oplevering is geen eindpunt, maar het begin van monitoren, bijsturen en verfijnen.” 

Van doorsteken naar doorbrengen 

De meest overtuigende indicator voor succes is gedrag. Waar het centrum eerder vooral werd doorgestoken, wordt er nu tijd doorgebracht. “Waar toeristen eerst wegbleven, is het nu soms zó druk dat mensen daarover klagen”, zegt Van Burg met een knipoog. “Dat zegt genoeg. De nieuwe inrichting nodigt uit tot traagheid: lopen, kijken, zitten, praten.”  

“Je ziet mensen zitten onder de bomen, kinderen spelen bij de fontein, mensen wandelen en fietsen. Het is echt een plek geworden waar je tot rust komt”, zegt Hollebrandse. “Dat menselijk tempo is precies wat de ontwerpers beoogden: minder prikkels van verkeer, meer prikkels van verblijf.” 

De nieuwe herinrichting zorgt ervoor dat mensen graag verblijven in het centrumgebied: lopen, zitten, kijken en praten

Het proces achter de stenen  

Een herinrichting van deze omvang vraagt om regie. De rol van de projectmanager is daarbij die van orkestleider: schakelen tussen ontwerp, techniek, beheer en omgeving. De Winter: “We hebben vooraf een duidelijk kader neergezet, maar bleven itereren met de werkgroep. Dat voorkomt verrassingen en versnelt besluiten. Door in fases te presenteren en reacties te verwerken, werden spanningen vroegtijdig ondermijnd.” 

Politieke rugdekking en bestuurlijke helderheid zijn minstens zo belangrijk. Van Burg hield koers op visie en kwaliteit, maar schakelde bij op punten waar het slimmer kon. Het autoluwe regime werd, na overleg met omwonenden, korter en toetsbaar gemaakt met een evaluatiemoment na drie jaar. “Zo blijft het gesprek met de omgeving gaande - op basis van ervaring, niet van aannames”, stelt Van Burg.  

Aan de uitvoeringstafel liepen techniek en beleving in elkaar over. Het machinaal leggen, de keuze voor halfverharding rond boomwortels, de watertechniek van de fontein: het zijn stuk voor stuk beslissingen waarin beheer, veiligheid en comfort meetellen.  

Trots, gebruik en inspiratie 

De meest tastbare opbrengst is levendigheid. In plaats van snelle doorstroming staat vertoeven centraal: mensen zitten op de bankjes, kinderen spelen met water, er wordt gewandeld en gefietst in een rustige setting. Het centrum is niet langer coulisse, maar decor én podium.  

De fontein, het plantsoen en de zichtlijn naar het slot zijn de plekken waar de nieuwe identiteit samenkomt. “Je ziet mensen zitten onder de bomen, kinderen spelen bij de fontein; het is echt een plek geworden waar je tot rust komt”, aldus Hollebrandse. “Zulke plekken blijven hangen in de herinnering en maken van een dorpskern een bestemming.”  

Voorbeeld met lange adem 

Wat dit project inspirerend maakt voor andere gemeenten, is de combinatie van visie, participatie en uitvoeringskwaliteit. Van Burg vat het samen: “We hebben niet alleen gekeken naar stenen en straatmeubilair, maar ook naar hoe mensen een plek ervaren. Dat vraagt om samenwerking, geduld en durf.” De Winter vult aan: “Het helpt enorm als je een breed gedragen dorpsvisie en inrichtingsontwerp hebt. Dat geeft richting en houvast. En als je mensen vanaf het begin betrekt, krijg je draagvlak en enthousiasme.” Het resultaat is volgens De Winter en Van Burg meer dan een fraai plein: “Het is een sociaal ruimtelijk systeem dat functioneren, identiteit en ontmoeting verbindt”, besluiten ze.

Dit artikel is verschenen in Straatbeeld 5/2025. Lees meer van Straatbeeld in onze digitale bibliotheek.